ŞEYBÂNÎ HANLIĞINDA BİR FİNANSMAN KAYNAĞI OLARAK BEY‘U’L CÂİZ AKDİNİN UYGULANMASI (1588-1591)

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 147 - 160, 30.06.2024

Shokhsanam Khamıdzhanova

Öz

Şeybânîler’in (1500-1599) hakimiyetini ele aldığı coğrafya olan Mâverâünnehir Hanefî fıkıh mezhebinin yerleşik olduğu bölgelerden biridir. Yönetici hanların dine içten bağlılığı, şeriâtı devletin önemli unsuru olarak görmeleri hukukta Hanefî fıkhını birincil kaynak yapmıştır. Bu hususun müşahhas örneklerinden biri hanlığın son dönemine ait Semerkant kadıhanesi vesîkalarının (1588-1591) bulunmasıdır. Vesîkalar on altıncı yüz yılın fıkhî işlemleri ve uygulamalarına dair izlenimlere sahip olma imkanını sunmaktadır. Belgelerde kaydedilen akitler günümüz İslam iktisadı çalışmalarında faizsiz finans ve kredi muamelelerine nazarî ve tatbikî açıdan örneklik teşkil eder. Orta Asya açısından belgelerin hukuk, iktisad ve fıkıh yönünden çalışılması bu alandaki mirası günümüze taşınmasına yararlı kılmakta. Araştırmamızda ilgili zaman dilimi içerisinde yaygın olarak kullanılan bey‘u’l câiz vesîkalarından örnekleri incelemeye bazılarını ise tam metin verilmesine çalışılmıştır. İslam coğrafyasının pek çok yerinde faizsiz bir şekilde finansman temin etmek amacıyla bey‘ bi’l-vefâ (bey‘u’l-vefâ) ve bey‘bi’l-istiğlâl akitleri uygulandığı bilinmektedir. Şeybânîler özelinde bey‘u’l câiz uygulamasını konu edinen araştırmamızda da akdin vefâen ve istiğlâlen nasıl faizsiz finans yöntemi olarak kullanıldığı, devlet, şahıs ve vakıf mülkiyetlerinde üzerinde yapılan işlemler kira ücretleri, belge düzenleme şekilleri gibi hususların ele alınması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Şeybânî Hanlığı, Mâverâünnehir, Semerkant, Bey‘u’l câiz, Bey‘ bil- İstiğlâl, Bey’-i Bât, Bey‘ bi’l-Vefâ

Kaynakça

• Ahmedov, Boribay. Tarihdan Saboklar. Taşkent: Okituvçi, 1994.
• Ahmedov, Boribay - ed.İ.P.Petruşevskiy. Gosudarstvo Koçevih Uzbekov. Moskova: Nauka, 1965.
• Ahmedov, Boribay - Munirov, Zahidullah. El Arab ve’l islam fi Uzbekistan, tarih-i Asya el Vusta min eyyamil Useril Hakimeti hatta el yevm. Beyrut,Lübnan: El Udvul Murasil Akademiyya el ulum el uzbekiyya, 1996.
• Akgündüz, Ahmed. Karşılaştırılmalı Mecelle-iAhkam-ı Adliye (Mecelle Ta’dilleri ve Gerekçeleriyle birlikte). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2. Basım, 2017.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l Hükkam Şerh-i Mecelleti’l -Ahkam. 4 Cilt. İstanbul: Osmanlı, ts. Alpargu, Mehmet. Türkler Ansiklopedisi,Türkistan Hanlıkları. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Bayındır, Abdülaziz. “Bey‘ bi’l-vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bilge Ahmet, Harun. Bey’ Bi’l Vefa ve Osmanlı Uygulamasındaki yeri. İstanbul Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Hukuku Anabilim Dalı, 2020.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 6 Cilt. İstanbul: Bilmen, 1970.
• Budak, Mustafa. “Ebu’l Hayr Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/325-326. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Çeker, Huzeyfe. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Risalet-ül Vefa Adlı Eseri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 259-266.
• çev:İbrahimov, Bahram. Mecmuâ’ yi- Vesâik (Vasikalar Toplami XVI asrning ikkinçi yarmi Samarkand oblastidagi yuridik dokumentlar). Taşkent: Fan, 1982.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul 2016: Ensar, 6. Basım, ts. İbn Âbidîn Muhammed Emîn. Hâşiyet-i İbn’i Âbidîn Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. ed. Muhammed Salih Farfur. Dimeşk: Dâr’üs-Safakâ ve’t- Türas, 2000.
• İvanov, P.P. Hozyaystvo Cuybarskih Şeyhov k istorii feodalnogo zemlevladeniya v sredney Azii v XVI/XVII vv (Cuybar Şeyhlerinin Arşiv Hüccetleri). Moskova: Akademii Nauk SSSR, 1954.
• Kaan, Enver Osman. “Finansman Kaynağı Olarak Bey’ Bi’l-Vefâ, Bey’ Bi’l-İstiğlâl ve Bey’u’l-Îne*”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları 17/17 (2018), 223-251. https://doi.org/10.30767/diledeara.417669 Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku ’ ’Borçlar Hukuku (Muamelat). 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku (Eşya Hukuku, Yabancılar Hukuku). İz Yayıncılık, İstanbul., 1999.
• Kaşıkçı, Osman. Eski Hukukumuzda Bir Hile-i Şeriyye Örneği:Geri Alma Şartlı Satım (Bey’bi’l -vefa). Konya: Mimoza, 2002.
• Korkmaz, Salih. “Bey’ Bi’l-Vefa’nın (Geri Alım Şartıyla Satışın) Menşei üzerine bir katkı -Uygur Hukuk Vesikalarında Bey’ Bi’l-Vefa Tatbikatı-”. Süleyman Demirel Ünüversitesi Hukuk Fakültesi Dergiis 12/2 (2022).
• Macit, Abdülkadir. Şeybanî Özbek Hanlığı (1500-1599). İstanbul: İlem Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Mukminova, R. G. Oçerki po İstorii Remesla v Samarkande i Bahara v XVI Veke. Taşkent: Fan, 1976. Mukminova, R.G. Sosialnaya Differensiasiya Naseleniya Gorodov Uzbekistana kones XV_-XVI Veka. Taşkent, 1986. Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun, 1981. Sultonov, O.A. Toşkent Vakf Mulklari Tarihi (Tarihi Huccatlar Tadkiki ve Talkini (1507-1917). Taşkent: Fan, 2021. Zamonov, Akbar. Buhoro Honligining Koşin Tuzilişi ve Harbi Başkaruvi (Şayboniylar Sulolasi Davri). Taşkent: Bayoz, 2018. Zamonov, Akbar. Buhoro Honligi Tarihi. Taşkent: Bayoz, 2021. Zamonov, Akbar - Tohtabekov, Kazimbek. Buhoro Honligida siyasi ve içtimai, iktisadi cereyanlar. Taşkent, 2020. Vildanova,B.A. Obrazsi Çastnix Sredneaziatskix Aktov XVI.v. s Nastavleniyami Kaziyam (Moskova, 1980).