Şeyhülislâm ‘Alâeddin el-‘Arabî’nin ‘Asr Sûresi Tefsiri ve Metodu

Yıl 2023, , 417 - 440, 15.12.2023

Ziyad Ravaşdeh

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1405297

Öz

Osmanlı Devleti’nde ilim ve âlimler yüksek bir mevkiye sahipti. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmet Ḫan (ö. 886/1481) İstanbul’u fethettiğinde Sahn-ı Semân medresesini inşa etmiştir. Burada meşhur birçok müderris ders vermiştir. Bu müderrislerden biri de tefsir, fıkıh ve kelâma dair telif, şerh vb. birçok ilmî eser kaleme almış, özellikle tefsir ilminde engin bir birikime sahip Molla Alâeddin el-Arabî’dir (ö. 901/1496). Kendisinin kütüphanelerde yazma eserler arasında bekleyen birçok şerh ve haşiye türündeki eserlerine ilaveten “Asr Sûresi”ne dair müstakil bir sûre tefsiri vardır. Arabî’nin ilimle dolu hayatı, Sultan II. Bâyezid’in (ö. 918/1512) kendisine Şeyḫülislâm ve Müftilenâm payelerini vermesinden üç sene sonra miladî 1496 senesinde son bulmuştur. Bu incelememizde, bu çok yönlü âlimin, genel olarak ilmî mirasına ışık tutulmuştur. Özel olarak ise luğavî, işârî ve va‘zî tefsir metotlarını birlikte kullandığı “Ἁsr Sûresi Tefsiri” adlı eserinde takip ettiği metodu ortaya konulmuştur. Bu çalışmada özellikle tefsirlerinde Arapça ve Kelâm konularına ağırlık veren Zemahşerî (ö. 538/1144), Beyzâvî (ö. 685/1286), Râzî (ö. 606/1210), Ebüssuûd Efendi (ö. 982/1574) gibi müfessirlerle Alâeddin el-Arabî arasında mukayeseye yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sûretü’l-Asr, Dirâyet, Molla Ἁrab, Şeyhülislâm

The Interpretation of Surat al-‘Asr by Shaikh al-Islām ‘Aladdin al-‘Arabī and His Method

Öz

Religious sciences and scholars were prominent in the Ottoman Empire’s hierarchical structure. For this reason, after conquering Istanbul, Sultan Mehmed Khan established the “Ayaṣofya” and “Sahn-i Seman” school, where ‘Aladdin al-‘Arabī (d. 901/1496) was one of the prominent teachers. al-‘Arabī produced a large body of work in the fields of exegesis, jurisprudence, and theology. He was particularly well-versed in the field of exegesis. Moreover, many of al-Ἁrabî’s work remain as manuscripts yet to be explored. His scholastic journey culminated in his appointment as Shaykh al-Islam (Grand Mufti) by Sultan Bayezid II, three years before al-‘Arabī’s death. Generally speaking, ‘Aladdin al-‘Arabī was highlighted because of his position as Shaykh al-Islam; the highest rank in the religious hierarchy within the Ottoman Empire. In this study, we try to illustrate al-‘Arabī’s methodology in his treatise on the exegesis of Surah Al-‘Asr, where he incorporates linguistic, mystical, and homiletic interpretations in his commentary. In addition, we refer to ‘Aladdin’s works, many of which are unpublished manuscripts that have not been examined or studied yet. Therefore, in this study, a comparison was made between the commentators as Zamakhsharī (d. 538/1144), Bayḍāwī (d. 685/1286), Rāzī (d. 606/1210), Ebussuud Efendi (d. 982/1574), who gave importance to Arabic and Kalam especially in their commentaries and Ἁlâeddin el-Ἁrabî.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Surah al-‘Asr, Dirāya, Mullah ‘Aladdin al-‘Arabī, Shaikh al-Islām

Kaynakça

• Baltacı, Cahit. Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Beyzâvi, Nâsırüddîn el-Beyzâvi, Envârü’t-Tenzîl. thk. Muhammed el-Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kitâb el-Arabî, 1418.
• Bozkurt, Nebi- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke”. TDV İslâm Ansiklopedisi 28/572-575. İstanbul: TDV Yay., 2002.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmut el-Arnaût. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Edirneli, Mecdî Efendi. Tercüme-i Şekâik. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Efendi, Hoca Sadeddîn. Tacu’t-Tevârih. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• el-Gazzî, Kamil b. Hüseyin b. Muḥammed el-Ḥalebî. Nehru’z-Zeheb fî Târîhi Haleb. Halep: Dârü’l-Kalem, 1419.
• el-Gazzî Necmuddin Muḥammed b. Muḥammed. el-Kevâkibu’s-sâire bia’yâni’l-mie el-âşire. thk. Ḫalil Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• et-Taftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerḥu’t-Telvîḥ, Beyrut: Dârü’l-Kütüb’İlmiyye, ts.
• et-Taftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Eyice, Semavi. “Eyüp Sultan’da İlk Şeyhülislâm Türbesi”. Tarihi, Kültür ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu VIII. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004.
• Hanbel. Ebû Abdullah Ahmed. el-Müsned. thk. Ahmed Şâkir. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2001.
• Hurşid, İbrahim Zeki. Dârü’l-Maârifi’l-İslâmiyye. Şarika: Şarika Merkezi Yayınları, 1998.
• İBB, A. Süheyl Ünver’in İstanbulu. İstanbul: İBB Kültür İşleri, 1996.
• İbnü’l-İmâd, Şihâbuddîn el-Ḥanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zehebe. thk. Mahmut el-Arnaût. Dimaşk: İbn Kesir Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet. “Alâeddin Arabî Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kurban, Nur Ahmet. Mekke Ekolünün Oluşumu ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Molla el-Ἁrabî, Ἁli Ἁlâeddin. Haşiye ala’l-mukaddimatı’l-Erba mine’t-Telviḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2: 1305.
• Molla el-Ἁrabî, Ἁli Ἁlâeddin. Haşiyetü’t-Telvih Ala’l-mukaddimatı’l-Erbaa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1: 460.
• Molla el-Ἁrabî, Ἁli Ἁlâeddin. Risâle fî cevazi’l-isticar ve ademihi ale’t-taat. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni cami, 6: 1181.
• Molla el-Ἁrabî, Ἁli Ἁlâeddin. Şerḥ-î Mu‘amma-i Esma-i Ḥüsna. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni cami, 6: 1181.
• Molla el-Ἁrabî, Ἁli Ἁlâeddin. Tefsîru sûreti’l-Ἁsr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esadefendi, 01371.
• Müstakimzade, Süleyman Sadeddin. Devhatü’l-Meşâyıh. İstanbul: Çağrı Yay., 1978.
• Pardof, Julia. Beauties of the Bosphorus. London: Published fort he proprietors, 1838.
• Paşazâde, Âşık. Osman oğullarının Tarihi. çev. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saraç, İstanbul: K. Kitaplığı, 2003.
• İlmiyye Salnamesi. İstanbul: Matbaa-i Amire Dârü’l-Hilafeti’l-Aliyye, 1334-1913.
• Râzî, Fahrüddîn er-Râzî. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Türâs el-Arâbî, 1420.
• Sezgin, Fuat. Târîhü’t-Turâsi’l-Arabî. çev. Mahmud Hicâzî vd. Riyad: Muhammed b. Suud Üniversitesi, 1991.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Tefsîr Âyi’l-kur’ân. thk. Abdullah et-Turkî. Kâhire: Merkezü’l-Bühûs ve’Dirâsâti’l-Arabîyyeti ve’l-İslâmiyyeti, 2001.
• Taşköprülüzâde, eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. haz. Aḥmet Suphî. İstanbul: İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985.
• Taşköprülüzâde, eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâb’l- Ἁrabî, 1975.
• Yaşar, Mehmet. “İbn Abbas’ın Tefsir Kaynakları ve Tefsir Metodunun İncelikleri Üzerine”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2022), 1503, 1515. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tasavvur/issue/74486/1180925
• Zehebî, Ammed Hüseyin. et-Tefsîr ve'l-müfessirûn. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-keşşâf ‘an hakā’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâb el-Arabî, 1407.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. çev. Adil Bebek. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.