Siyasetnâme Literatüründe Öne Çıkan İslâm Siyaset Ahlâkının Temel İlkeleri

Yıl 2023, , 515 - 545, 15.12.2023

Salih Şahin

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1405322

Cited By: 1

Öz

İnsanlığın toplum halinde yaşama ihtiyacından doğan ve insanları yönetme sanatı olarak tanımlanan siyasetin ahlâkî zeminde ve meşru dairede yürütülmesi bütün asırlarda önemli bir tartışma konusu olmuştur. Her inanç, felsefe ve kültür, siyaseti bu meşru zeminde tutmak için hukuki ve ahlâkî tedbirlere başvurmuştur. İslâm’ın temel kaynaklarından alınan ilhamın beşerî tecrübeyle yoğrulması neticesinde ortaya çıkan siyasetnâme literatüründeki hikmet birikimini de benzer çabanın bir ürünü olarak görmek mümkündür. Huzurlu ve mamur bir siyasal düzenin formülünü üretmeyi amaçlayan ve aynı zamanda telif edildikleri dönemin siyasal ve toplumsal işleyişine de bir ayna tutan siyasetnâme literatürünün hikmet birikiminin güncellenerek günümüze taşınması önem arz etmektedir. Bu çalışmada siyâsetnâme literatürünün öncü müellifleri ve eserleri bağlamında İslâm siyaset ahlâkının temel ilklerinden en kapsayıcı ve öne çıkmış olan “diyânet, adalet, emânet ve meşveret” ilkeleri incelenecektir. İslâm siyasal sisteminin daha çok hukuki boyutunu konu edinen Ahkâm-ı Sultâniyye literatürüne de ihtiyaca göre atıflar yapılmıştır. Çalışmada birincil kaynaklara müracaat esas alınmakla beraber araştırmaya katkı sağlayacağına kanaat getirilen güncel araştırmalara da müracaat edilmiştir. İnsanlığın asırlar boyu devam eden siyasal ve toplumsal hayat birikiminden ortaya çıkan tecrübenin ürünü olan devlet yönetimine dair temel ilkelerin günümüz toplumuna aktarılması çalışmanın temel amacıdır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Siyâsetnâme, Ahlâk, Adalet, Meşveret

Basic Principles of Islamic Political Ethics Featured in Siyasatnama Literature

Öz

The conduct of politics, defined as the art of governing people that arises from the need of humanity to live in society, on moral grounds and in a legitimate manner has been an important subject of discussion of debate in all centuries. Every faith, philosophy and culture has implemented legal and ethical measures to keep politics on this legitimate ground. The Siyasatnama literature is an example of the accumulation of wisdom as a result of the blending of inspiration from the fundamental sources of Islam with human experience, and such a product can be considered as an equivalent endeavor. It is important that the wise accumulation of Siyasatnama literature, which aims to find the formula for a peaceful and prosperous political order and is a reflection of the political and social functioning of the time in which it was written, be updated and carried to the present day. In this study, the comprehensive and guiding principles of Islamic political ethics, namely diyānah, amānah, justice and mashwarah are analyzed in the light of the pioneering authors and works of the siyasatnama literature. In general, the literature of The Ahqam al-Sultaniyya, which examines the Islamic political system from a legal point of view, was referred to as needed. Although the study was based on reference to primary sources, current research that was thought to contribute to the research was also consulted. The main objective of this study is to convey the fundamental principles of state governance, derived from centuries of accumulated political and social experience, to today’s society.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Siyasatnama, Morals, Justice, Trustworthiness, Mashwarah

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/304-306. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Bir Mevlevî Dedesi’nden Sultana Öğütler: “Şemsü’l-İrşâd li Sultân Reşâd” Adlı Siyasetnâme”. Journal of History Studies 7/1 (2015), 11-23.
• Aydın, Mehmet S. “Ahlâk”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 2/10-14. İstanbul: TDV Yay., 1989.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdirrahmân Abdullâh b. Ahmed eş-Şeybânî. el-Müsned. Kahire: Müessese Kurtuba ts.
• Atçı, İsa. “Şeyhulislâm Musa Kazım Efendi ve İslâmî Devlet Yönetimi”. Osmanlı Dönemi İlmî Çalışmaları-II. haz. Hasan Yerkazan. Ankara: Sonçağ Akademi Yay., 2021.
• Avcı, Casim. “Nasîhatü’l-Mülûk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/411. İstanbul: TDV Yay., 2006.
• Barca, İbrahim. “Klasik İslâm Siyaset Kurumu ve Literatürüne Genel Bir Bakış”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 35-65.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şu‘abü’l-îmân. thk. Muhammed es-Saîd Besyûnî Zağlûl Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Sünen-i kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, 1994.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Dilmen Yay., ts.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr an Usûli’l-Bezdevî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-saḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 1987.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem. thk. Fuad Abdü’l-Mun‘im vd. İskenderiye: Dârü’d-D‘ave, 1979.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ahlâk”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 2/1-9. İstanbul: TDV Yay., 1989. Çetin, Maksut. “İslam’da Siyaset-Ahlâk İlişkisi ve Toplumsal Yansımaları”, Balıkesir İlahiyat Dergisi 16 (Aralık 2022), 141-179.
• Dede Efendi, Mehmed. Risâle fi’s-siyâseti’ş-şer‘iyye. thk. Fuâd Abdulmun‘im. İskenderiye: Müessesetü’ş-Sebâbi’l-Câmiati’l-İskenderiyye, ts.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şah Veliyyullāh Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn ed-Dihlevî el-Fârûkī. İzâletü’l-hafâ ‘an hilâfeti’l-hulefâ’. thk. Takıyyüdîn en-Nedvî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2013. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. (Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.)
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît. thk. eş-Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ergan, Nevin Güngör. “Siyâsetnâmelerimizde Çizilen “Devlet Adamı” Portresinin Temel Özellikleri”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Bilig 8/27 (1999), 27-45.
• Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. thk. Muhammed Hâmid el-Fâkî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. et-Tibrü’l-mesbûk fî nasîhati’l-mulûk. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2000.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Sa‘dillâh b. Cemâa el-Kinânî el-Hamevî. Taḥrîrü’l-aḥkâm fî tedbîri ehli(milleti, ceyşi)’l-İslâm. thk. Fuâd Abdulmun‘im Ahmed. Katar: Riâsetü’l-Mehâkimi’ş-Şer‘iyyeti ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 1985.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerḥu Nehci’l-belâġa. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Haldûn, İbn Haldûn Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1404.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbü’s-siyâse. haz. Ali Muhammed İsbir. Cebele: Mecma‘ü’r-Ravzati’t-Ticâriyye, 2007.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Minhâcü’s-sünne. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye fî ıslâhi’r-râ‘î ve’r-ra‘iyye. Riyad: Vizâretü’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1418.
• İbnü’l-Haddâd, Muhammed b. Mansûr b. Habîb. el-Cevherü’n-nefîs fî siyâseti’r-reîs. Riyad: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1996.
• İzzeddîn, Abdulhamid b. Muhammed b. Hibetullâh Ebû Hâmid, Şerhu Nehci’l-belâğa. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Kal‘acı, Muhammed - Kanîbî, Revvâ Hâmid Sâdık. Mu‘cemü lügati’l-fukahâ. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1985.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Abdullah. Meâsirü’l-hilâfe fî meâlimi’l-hilâfe. thk. Abdussettâr Ahmed Ferâc. Kuveyt: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâva ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1967.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Envârü’l-burûk fî envâ‘i’l-furûk. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: DİB Yay., 2003.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslâm Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebûbekir Ahmed. Bedâ’i‘ü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1982.
• Kavak, Özgür. “Halâsü’l-Ümme’den Necâtü’l-Ümme’ye -Osmanlı Siyaset Düşüncesinin Süreklilik Arz Eden Meselelerine Dair Birkaç Not”. Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 27/52, (2022), 27-70.
• Kavak, Özgür. “İslam Siyaset Düşüncesinin Bir Kaynağı Olarak Siyâsetnâme-Nasihatnâme Türünde Siyaset Tasavvuru”. İslâm Siyaset Düşüncesi Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. 203-238. Ankara: İlem Kitaplığı, 2018.
• Köse, Hızır Murat. “İslâm Siyaset Düşüncesinin Temelleri”. İslâm Siyaset Düşüncesi Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. 27-50. Ankara: İlem Kitaplığı, 2018.
• Kurtûbî, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî. el-Ahlâku ve’s-siyer. thk. Adil Ebü’l-Muâtî. Kahire: Dârü’l-Meşriki’l-Arabî, 1988.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. E‘lâmü’n-nübüvve. thk. Muhammed Mu‘tasım Billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Teshîlü’n-nazar ve ta‘cîlü’z-zafer. thk. Muhyi Hilal es-Sarhân vd. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Nasîhatü’l-mülûk. thk. Hızır Muhammed Hızır. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâh, 1983.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Mevsılî, Muhammed b. Abdulkerîm. Hüsnü’s-sülûk el-hâfızu devleti’l-mulûk. thk. Fuâd Abduülmunim Ahmed. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1416.
• Musa, Muhammed Yusuf. Nizâmü’l-hükm fi’l-İslâm. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Mustafa, İbrâhim vd. el-Mu‘cemü’l-vasît. thk. Mecma‘ü’l-lüğati’l-Arabiyye. Kahire: Dârü’d-Da‘ve, ts.
• Mücahid, Huriye Tevfik. Fârâbî’den Abduh’a Siyyasî Düşünce. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: İz Yay., 2012.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-saḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdü’l-bâkî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Müttakî el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân. Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-ef‘âl. thk. Bekrî Hayati vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Nebhânî, Muhammed Takiyyüddîn. Nizâmu’l-hükmi fi’l-İslâm. Beyrut: Metâbi‘i Sâdır Rîhânî, 1951.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîrü’n-Nesefî. thk. Mervân Muhammed eş-Şi‘âr. Beyrut, Dârü’n-Nefâis, 2005.
• Nizâmülmülk, Nizâmülmülk Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî. Siyerü’l-Mülûk/Siyâsetnâme. çev. Yusuf Bekar. Beyrut: Dârü’l-Menâhil, 2007. Osman, Muhammed Ra’fet. Riyâsetü’d-devle fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Câmî, 1975.
• Önder, Saliha Gizem. “İdare Kandilleri: Siyasetnamelerin Işığında Yönetim Anlayışı”. ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi 12/2 (2022), 465-495.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredâtu fî garîbi’l-Kur’ân. çev. Abdulbaki Güneş vd. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsü’l-Arabî, ts.
• Sâmerrâî, Nu‘man Abdürrezzâk. en-Nizâmü’s-siyâsî fi’l-İslâm. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd, 1418.
• Senhûrî, Abdürrazzâk Ahmed. Fıḳhü’l-ḫilâfe ve teṭavvürühâ. thk. Tevfîk Muhammed eş-Şâvî - Nâdiye Abdürrazzâk es-Senhûrî. Mısır: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Şâvî, Fârûk. Fikhü’ş-şûrâ ve’l-istişâra. el-Mensûra: Dârü’l-Vefâ, 1992.
• Şimşir, Mehmet. “Nizamülmülk’ün Siyasetnamesi ve İstihbarata Yönelik İlke ve Yöntemleri”. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 17/28 (2015), 68-79.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. Musul: Mektebetü’l-Ulûm, 1983.
• Turtûşî, Ebû Bekr Muhammed b. Velîd b. Muhammed b. Halef el-Fihrî. Sirâcü’l-mülûk. Mısır: Min Evâili’l-Matbûati’il-Arabiyye, 1872.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhü’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Külliyâtü’l-Ezheriyye, 1987.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhü’l-Makâsıd. Pakistan: Dârü’l-Maârifi’n-Nu‘mâniyye, 1981.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Yazar, Nurullah. “Devlet Adamlarına Örneklik Teşkil Etmesi Yönüyle Siyâsetnâmelerde Hz. Ömer”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2018.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. Abu Dabi: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘an ḥaḳâiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru İhyâi’l-Arabî, ts. Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmiyyü ve edilletühü. Dimaşk: Dârü’l-Fikr, 1975.