A Study on Some Fiqh Opinions of Abū Bakr al-Asam

Yıl 2024, , 197 - 217, 15.06.2024

İbrahim Sizgen

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1501603

Öz

In this study, in which the qualitative research method was used, the approach of Abū Bakr al-Asam (d. 200/816), one of the important representatives of the Basra Muʿtazilī school, to some fiqh issues was discussed together with its evidence. In addition, for comparison purposes, the opinions and conclusions of the sectarian scholars representing the majority were also touched upon. As far as we have researched, although there are many books attributed to Asam in the sources, his works have not survived to the present day. However, it has been determined that Asam's views are included in many fiqh sources. Consequently, the works of many scholars have been examined thematically in order to reach the views and evidence attributed to him. In the works examined, it is seen that Asam presents many evidences to ground the fiqh issues and mentions narrational evidences as well as rational evidences. However, in addition to his sometimes rational and sometimes unfounded evaluations, his failure to take into account the religious evidence on relevant issues or his occasional use of interpretations against the sunnah have been seriously criticized by scholars. This led to him being accused of blasphemy. On the other hand, it is stated in the sources that he was deemed worthy of praise for his curiosity in science, his scientific competence among Muʿtazilī theological scholars and many other issues. Therefore, in this study, Asam's brief biography will be presented, his fiqh views, which are the focus of criticism, will be discussed, and the relevant views will be evaluated together with their evidence.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Muʿtazila, Interpretation, Mujtahid, Abū Bakr al-Asam

Ebû Bekir el-Esam’ın Bazı Fıkhî Görüşleri Üzerine Bir İnceleme

Öz

Nitel araştırma yönteminin kullanıldığı bu çalışmada Basra Mu‘tezilî ekolünün önemli temsilcilerinden olan Ebû Bekir el-Esam’ın (ö. 200/816) fıkhî bazı meselelere yaklaşımı delilleriyle birlikte ele alınmıştır. Bununla birlikte mukayese amacıyla çoğunluğu temsil eden mezhep ulemasının görüş ve istidlallerine de temas edilmiştir. Kaynaklarda Esam’a nispet edilen birçok telif olmasına rağmen eserleri, günümüze ulaşmamıştır. Ancak birçok fıkıh kaynağında Esam’ın görüşlerine yer verildiği tespit edilmiştir. Bu yüzden kendisine isnat edilen görüş ve delillere ulaşabilmek için birçok fıkıh eseri tematik açıdan incelenmiştir. İncelenen bu eserlerde, Esam’ın fıkhî konuları temellendirme amacıyla birçok delil sunduğu ve akli delillerin yanı sıra nakli delilleri de zikrettiği görülmektedir. Ancak, bazen akılcı, bazen de dayanaksız değerlendirmelerinin yanı sıra ilgili konularda şer‘î delilleri dikkate almaması veya zaman zaman sünnete karşı yorumlara başvurması nedeniyle âlimler tarafından ciddi şekilde eleştirilmiştir. Bu durum, küfürle itham edilmesine neden olmuştur. Buna mukabil kaynaklarda onun ilme olan merakı, mu‘tezilî kelam bilginleri içerisindeki ilmî yetkinliği ve daha pek çok husustan ötürü övgüye layık görüldüğü de ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Mu‘tezile, Te’vil, Müctehid, Ebû Bekir el-Esam

Kaynakça

• Acar, H. İbrahim. “İslâm Hukukunda Evlenme Ehliyeti Bakımından Küçüklerin Evlendirilmesi Problemi”. Dinî Araştırmalar 6/16 (2003), 125-140.
• Aksoy, Muhammed Mehdi. İslâm Hukuku Açısından Nikâh Akdinde Velâyet. Mütefekkir. 9/18 (2022), 455-477.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Alîş, Muhammed. Minehü’l-celîl. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1989.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd. Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kurâni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t Türâsi’l-Arabî, ts.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. ed. Abdürrezzâk Afîfî. Beyrut: el-Mektebüʾl-İslâmî, 1406.
• Askalânî, Ahmed b. Ali İbn Hacer. Fethu’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1960.
• Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mîzân. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Asyûbî, Muhammed b. Ali el-Vellûvî. Zahîretü’l-ʻukbâ fî şerhi’l-Müctebâ’. Riyad: Dârü’l-Miʻrâc, 2003.
• Aynî, Bedrüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Binâye Şerhu’l-Hidâye. ed. Emîn Sâlih Şa‘bân. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye: Beyrut, 2000.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsülhak. Avnü’l-ma‘bûd şerhu Süneni Ebî Dâvud. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Bardakoğlu, Ali. “İcâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn. es-Sünenü’l-Kübrâ. ed. Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. Maʻrifetü’s-sünen ve’l-âsâr. ed. Abdülmuʻtî Emîn Kalʻacî. Kahire: Dârü’l-Vefâ, 1991.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyn. Menâkıbü’ş-Şâfiî. Kahire: Mektebetü Dâri’t-türâs, 1970.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. ed. Halil b. Me’mun Şiha. Beyrut: Dârü’l-Marife, 2010.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâʻ ʻan metni’l-İknâʻ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. ed. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Füsûl fi’l-Usûl. ed. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l-Küveytiyye, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. ed. Inâyetüllah Muhammed İsmetullah vd. Beyrut: Dâru Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Cuveynî, İmâmu’l-Ḥaremeyn. Nihâyetu’l-Maṭlab fî Dirâyet’il-Meẕheb. thk. ʿAbdūlʿaẓīm ed-Dīb. Suudi Arabistan: Dârü’l-Minhâc, 2007.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Garar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/366-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Şüf‘a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/248-249. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. ed. Şuayb el-Arnaût vd. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ensârî, Abdülhamid İsmail. “Ehlü’l-Hal ve’l-akd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/539-541. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1313.
• Fidanboy, Ömer. “Ebû Hayyân et-Tevhîdî (1023)”. İslam’ın Akılcıları Mu’tezilî Öncüler. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Fidanboy, Ömer. “İbn Ebi’l-Hadîd (1258)”. İslâm’ın Akılcıları Mu’tezilî Öncüler. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Fidanboy, Ömer. Burhânüddîn En-Nesefî’nin Ulûhiyyet Anlayışı -İsimler ve Sıfatlar. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2023.
• Güler, Zekeriya. “Müstefîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İstizkâr. ed. Salim Muhammad Ata - Ali Muhammed Muʻavvaz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasen. Târîhu Medîneti Dımaşk. ed. Muhibbüddîn Ebû Sa‘îd Ömer b. Garâme el-Amravî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2000.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Muhallâ bi’l-Âsâr. Beyrut: Dârü’l-Fikri, ts.
• İbn Kâsım, Abdurrahmân b. Muhammed. el-İhkâm şerhu usûli’l-ahkâm. b.y.: y.y., 1406.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. es-Sava‘ıku’l-mürsele fi’r-reddi ‘ale’l-cehmiyye ve’l-mu‘attıle. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1408.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr ʻalâ metni’l-Mukniʻ. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-arabî, 1983.
• İbn Müflih, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. el-Mübdiʻ fî şerhi’l-Mukniʻ. ed. Muhammed Hasan Muhammed, Hasan İsmâil eş-Şâfiʻî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Mülakkin, Ömer b. Ali. et-Tavzîh li-şerhi’l-Câmiʻi’s-sahîh. Dımaşk: Dârü’n-Nevâdir, 2008.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm. el-İşrâf ʻalâ mezâhibi ʻulemâ. ed. Ebû Hammâd Sağîr Ahmed el-Ensârî. Ra’sülhayme: Mektebetü Mekkete’s-Sekâfiyye, 2004.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b İbrâhim b Muhammed Mısri. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. ed. Zekeriya Umeyrat. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Kurtûbî Endelusî. Bidâyetu’l-Muctehid ve Nihâyetu’l-Muktesid. Kahire: el-Bâbü’l-halebî, 1975.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-tahsîl. ed. Muhammed Haccî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm, Beyânü telbîsi’l-Cehmiyye fî te’sîsi bideʻihimi’l-kelâmiyye. ed. Yahyâ b. Muhammed el-Hüneydî. Medine: Mecmeʻu’l-Meliki’l-Fehd, 1426.
• İbnü’l-Cevzî Sıbt, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Îsârü’l-insâf fî âsâri’l-hilâf. ed. Nâsır el-Alî en-Nâsır el-Halîfî. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1987.
• İbnü’l-Harrât, Ebû Muhammed Abdülhak b. Abdirrahmân. el-Ahkâmü’ş-şerʻiyyetü’l-kübrâ. ed. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid. Şerhu Fethi’l-Kadîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr. İʻlâmü’l-Muvakkıʻîn ʻan Rabbi’l-ʻÂlemîn. ed. Muhammed Abdüsselâm İbrâhîm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü Tabakâtü’l-Muʻtezile. ed. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayât, 1961.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1978.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Velîd Muhibbüddin Muhammed b. Muhammed. Lisânü’l-hükkâm fî ma‘rifeti’l-ahkâm. Kahire: el-Bâbü’l-halebî, 1973.
• İmrânî, Ebü’l-Hüseyin Yahyâ b. Ebü’l-Hayr b. Salim. el-Beyân fî Mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî. ed. Kâsım Muhammed en-Nuri. Beyrut: Dârü’l-Minhac, 2000.
• İsmail Paşa el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ârifîn esmeü’l-müellifin âsârü’l-Mûsannifîn. Beyrut: Dâru İhyâî Turâsi’l-Arabî, 1955.
• Karadağ, Bekir. Mu‘tezile’nin fıkıh anlayışı (Ebû Bekir Esam örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. ez-Zahîre. ed. Muhammed Hacci. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. İstanbul: Nesil Yayınları, 1991.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâiü’s-Sanâi’ fî Tertibi’ş-Şerai‘. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kayapınar, Hasan. Hanefi Fakihi Muhammed b. Fadl ve Fıkhî Görüşleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Kevsec, Ebû Yaʻkûb İshâk b. Mansûr. Mesâilü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel ve İshâk bin Râhûye. ed. Muhammed b. Abdillah ez-Zâhim. Medine: Câmiʻatü’l-İslâmiyye, 2004.
• Koca, Ferhat. “Mücmel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/451-453. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Komisyon. Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnâmesi. ed. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2016.
• Korkmaz, Ömer. “Osmanlı Uygulamaları Işığında Küçüklerin Evlendirilmesi ve Veli İzinsiz Nikâh”. Bilimname: Düşünce Platformu 1/37 (2019), 453-475.
• Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei İbn. Sünenü İbn Mâce. ed. Ali b. Hasan b. Abdilhamit. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1998.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kebîr. ed. Ali Muhammed Muʻavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî. ed. Nuʻaym Eşref Nûr Muhammed. Pakistan: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Mutarrızî, Ebü’l-Feth Nâsiruddîn b. Abdisseyyid. el-Muğrib fî tertîbi’l-mu‘rib. Halep: Mektebetü Üsâme b. Zeyd, 1979.
• Mutlu, Merve. Hanefi Mezhebine Göre Evlenme Ehliyeti ve Çocukların Evlendirilmesi Meselesi (Modern Hukuk Mukayeseli). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Müslim b. el-Haccac, Ebü’l-Hüseyin en-Nisâbûrî. Sahîhu Müslim. ed. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Müessetü’l-Muhtar, 2010.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muḥyiddîn Yahya b. Şeref. Sahîhu Müslim bi-şerhi’n-Nevevî. Mısır: el-Matba‘atü’l-Mısriyye, 1929.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Nuri. el-Mecmû Şerhu’l-Mühezzeb li’ş-Şirâzî. Mısır: İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Nuri. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Orum, Fatih. “Kur’ân Işığında Küçüklerin Evlendiril(eme)mesi Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009).
• Sahnûn, Abdüsselam b. Saîd Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed. Tuhfetül-Fukahâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Sifil, Ebubekir. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/433-434. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları: Usûlü’l-Fıkh. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylu’l-evtâr. Mısır: Dârü’l-Hadîs, 1993.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf. el-Mühezzeb fî Fıkhi’l-İmam eş-Şafiî. ed. Zekeriya Umeyrat. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiye, 1995.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Muhtasaru İhtilâfi’l-‘ulemâ. ed. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Fitre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/160-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. ed. Şu‘ayb el-Arnaût, vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. ed. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 2000.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillah. Şerhu’z-Zerkeşî ʻalâ Muhtasari’l-Hırakî. ed. Abdullah b. Abdurrahmân el-Cibrîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1993.
• Zerzûr, Adnan Muhammed. el-Hâkimü’l-ceşmî ve menhecuhu fi’t-tefsîr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ziriklî, Hayreddîn b. Mahmûd. el-Aʻlâm kâmûsü terâcîmi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zuhayli, Vehbe. Fıkhul-İslamî ve Edilletühû. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1985.