Hamidiye Döneminde Taşradaki Güç Mücadelesinin Küfrevi Dergâhına Yönelik Bir İtibar Suikastı Üzerinden Değerlendirilmesi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 16, 255 - 274, 15.12.2021

Fatih Öztop Yakup Karataş

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1034578

Öz

19. yüzyıl boyunca merkezileşmeye ve taşradaki kontrolünü arttırmaya çalışan Osmanlı Devleti’nde, özellikle Sultan II. Mahmud tarafından güçlü ayan ve emirlerin bertaraf edilmesi üzerine Anadolu’nun doğusunda ve güneydoğusunda yeni güç odakları ortaya çıkmıştır. Kürt Emirlerinin yerini alan aşiret liderleri, emirlere kıyasla daha küçük topraklara hükmederek yarı-muhtar bir yönetim sergilerken zaman içinde Nakşibendiyye tarikatı örneğinde olduğu gibi bazı şeyhler de nüfuz kazanmaya başlamıştır. Farklı güç odaklarının aynı bölgede kazandıkları nüfuz bir rekabete dönüşmüştür. Tarikat-Aşiret denklemi içerisinde bu güç mücadelesinin hangi boyutlara varabileceğini göstermeyi amaçlayan bu çalışma içerisinde, merkezi Bitlis olup Bayezid sancağına nüfuz etmek isteyen Nakşibendiliğin Halidiye koluna bağlı, Küfrevi hanedanından Şeyh Abdülhadi ve Abdülbaki kardeşlerin, Bayezid sancağı içerisindeki aşiretler tarafından nasıl suçlandıkları ve Saray tarafından nasıl muamele gördükleri anlatılmaktadır. Başkent ve taşra arasındaki yazışmaların yol gösterdiği bu çalışmada iki şeyh kardeşin “ilahlık iddiasında bulunmak, Kürtler arasında fesat çıkarmak, Rusya’dan silah getirip ayaklanma başlatmak” gibi dönemin siyasal konjonktüründe sarayın doğrudan dikkatini çeken ithamlarla yüzleştiği görülmektedir. Bahse konu ithamlar güç mücadelesinin nasıl bir itibar suikastına dönüşebildiğini göstermektedir. Şeyhlerin, haklarında yürütülen soruşturmalar neticesinde suçsuz oldukları anlaşılıp çarptırıldıkları sürgün cezasının affedilmesi kadar bu gibi ağır iddialar karşısında Hamidiye rejiminin gösterdiği refleksin tanımlanması da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Rekabet, II. Abdülhamid, Tarikat, Aşiret

Evaluation of the Provincial Power Struggle in the Hamidian Period Through a Reputation Assassination Intended for Kufravi Lodge

Öz

In the Ottoman Empire, which tried to centralize and increase its control upon the provinces throughout the 19th century, the elimination of powerful notables and emirs, especially by Sultan II Mahmud, had led to new power centers emerging in the east and southeast of Anatolia. While the tribal leaders who replaced the Kurdish Emirs had a semi-autonomous administration by dominating smaller lands compared to the emirs, some sheiks began to gain influence over time, as in the example of the Naqshbandiyya sect. The influence gained by different power centers in the same region has turned into a rivalry. In this study, it is explained how Sheiks Abdulhadi and Abdulbaki brothers from the Küfrevi dynasty, whose center is Bitlis and who wanted to influence the Bayezid sanjak, were accused by the tribal leaders in the region and how they were treated by the Palace. In this study, guided by the correspondence between the capital and the provinces, it is seen that the two sheiks brothers faced accusations such as “claiming divinity, causing mischief among the Kurds, starting an uprising by bringing weapons from Russia”, which attracted the palace’s direct attention in the political conjuncture of the period. The allegations in question show how the power struggle can turn into a reputation assassination. It is important to define the reflex of the Hamidiye regime in the face of such heavy allegations.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Rivalry, Abdulhamid the 2nd, Sect, Tribe

Kaynakça

• Bayraktar, Bayram. 20. Yüzyıl Dönemecinde Rus General Mayevsky’nin Türkiye Gözlemleri (Van-Bitlis Vilâyetleri Askerî İstatistiği). İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2007.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Belgeleri [BEO]. No. 2320, Gömlek No.173947. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Belgeleri [BEO]. No. 2642, Gömlek No.198141. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı [DH. MKT.], No. 832, Gömlek No.27. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı [DH. MKT.]. No: 2603, Gömlek No. 146. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Şifre Kalemi Evrakı [DH. ŞFR.]. No.327, Gömlek No.4. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Şifre Kalemi Evrakı [DH. ŞFR.]. No. 345, Gömlek No.17. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Kısmı Evrakı [DH. TMIK. M.]. No. 164, Gömlek No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Kısmı Evrakı [DH. TMIK. M.]. No. 229, Gömlek No. 47. No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hazine-i Hassa İradeler [HH. İ.] No.117, Gömlek No. 13.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Maliye [İ. ML]. No. 50, Gömlek No. 58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti [ML. EEM.]. No. 351, Gömlek No. 81.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat [Y. A. HUS.]. No. 473, Gömlek No. 113.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat [Y. A. HUS.]. No. 500, Gömlek No. 3.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y. EE]. No. 5, Gömlek No. 148.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı Kamil Paşa Kısmı [Y.EE.KP.]. No. 4, Gömlek No. 398.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat [Y. MTV]. No. 220, Gömlek No. 45.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Askeri Kısım Evrakı [Y. PRK. ASK]. No. 217, Gömlek No. 29.
• Çakır, Mehmet Saki. “XIX. Yüzyılda Tarikat Siyaset İlişkisi: Nehri Tekkesi Örneği”. Turkish Studies, 11/21 (2016), 53-78.
• Dickson, Bertram. “Journeys in Kurdistan”. The Geographical Journal 35/4, (1910), 357-378.
• Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Karataş, Yakup. Bayezid Sancağı ve İdarecileri (1700-1914). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2014.
• Karataş, Yakup. “Peaceful Efforts of Ottoman State Among the East And Southeast Anatolian Nomadic Trıbes”. Turkish Studies, 9/1 (2014), 221-234.
• Karpat, Kemal H. İslâm’ın Siyasallaşması. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Kavak, Abdulcebbar. Cumhuriyet Döneminde Ağrı’da Tasavvuf. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Kırmızı, Abdülhamit. Abdülhamid’in Valileri Osmanlı Vilayet İdaresi (1895-1908). İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Klein, Janet. Hamidiye Alayları – İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Kodaman, Bayram. Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Mardin, Şerif. Bediüzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Sırma, İhsan Süreyya. Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi. İstanbul: Beyan, 1998.
• Tahsin Paşa. Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1931.
• Tekdal, Danyal. “1907 Bitlis Depremi ve İsyanında Bir Vali: Ferid Paşa”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 27 (2017), 94-116.
• Tekdal, Danyal. II. Abdülhamid Döneminde Bitlis Vilayeti (İdari ve Sosyal Yapı). Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Van Bruinessen, Martin. Ağa, Şeyh, Devlet, İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Yınanç, Mükrimin Halil. “Bitlis”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 2/657-664. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.