Mantık İlminin Belâgata Etkisi

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 17, 81 - 105, 15.06.2022

Tahsin Yurttaş

Öz

Bu makalede kavramsal ve sistematik açıdan mantık ilminin Arap belâgatını nasıl etkilediği incelenmiştir. Abbasiler döneminde Aristo mantığının İslam dünyasına girişiyle beraber Arap belâgatı mantık ilminden etkilenmiştir. Fakat bu etki daha çok kavramsal ve yöntemsel yönden olmuştur. Mantık ilmindeki tümeller, kavramsal düşünce, tanım teorisi, bölme (taksim), tasnif, delâlet gibi konular belâgat kaynaklarında görülmeye başlanmıştır. Doğu Belâgat Ekolü (Meşârika) aracılığıyla belâgat kitapları hicrî 5. asırdan sonra mantıksal metoda göre yazılmaya başlanmıştır. Bu metot, günümüze kadar belirleyici olmuştur. Bu metotta edebî zevk ve eleştiriden ziyade, belâgat konularının mantık usulü ile ele alınması öne çıkmıştır. Belâgatın mantıksal bir kurguya göre teşekkül ettirilmesinde Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî (ö. 626/1229) ve onun Miftâhu’l-ʻulûm adlı eseri başat rol oynamıştır. Yine, Kudâme b. Ca‘fer (ö. 337/948 [?]) ve Naḳdü’ş-şiʿr adlı eseri ile Ebü’l-Hasen Hâzim el-Kartâcennî’nin (ö. 684/1285) Minhâcü’l-büleġā adlı eseri de mantık ilminin etkisinde telif edilmiş belâgat kaynaklarıdır. Genel hatlarıyla mantık ilminin belâgata etkisini ortaya koyan bir araştırmayı tespit edemedik. Makalenin önemi, mantık ilminin, tarihsel, kavramsal, teorik, yöntemsel açıdan belâgata ne denli etkide bulunduğunu tespit ederek açıklamaktır. Ayrıca belâgatın mantıktan etkilenmesi belâgat ekolleri açısından da incelenmiştir. Araştırmada, mantık ilminin belâgata etkisi gösterilirken konuyla ilgili önceki çalışmaların ya daha çok Sekkâkî’nin belâgatı donuklaştırdığı iddiasını içerdiğini ya da bu etkinin sadece birkaç kavramla sınırlı gösterildiğini tespit ettik. Bu yaklaşımlardan farklı olarak belâgat tarihinde mantığın formel düzeyde de olsa daha kapsamlı bir etkisinin olduğu ifade edildi. Bu etki Sekkâkî’de bâriz bir şekilde görülmektedir. Ayrıca Aristo’nun Retorika ve Poetika adlı eserlerinin Arap Belâgatını sınırlı bir şekilde etkilediği belirtildi.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Belâgat, Mantık, Tasnif, Sekkâkî

The Effect of Logic on Rhetoric

Öz

In this article, I examined how the science of logic has affected Arabic rhetoric in the historical process both conceptually and theoretically. It is a known fact that Arabic rhetoric was a part of the practical life of Arab society from the pre-Muhammad(pbuh) time to the Abbasids. With the introduction of Aristotelian logic to the Islamic world in the Abbasid period, Arabic rhetoric started to be influenced by the discipline of logic. Logic has affected rhetoric as well as religious sciences. However, this effect was conceptual and methodological rather than theoretical. This effect has been through topics such as universals, concept, definition theory, division (dividing), classification, and signification in the science of logic. Through the Eastern Rhetoric School (Mesārika), rhetoric books began to be written according to the logical method after the 5th century. In other words, the logical effect is not directed to content and theory in rhetoric works, but to form and classify the methods. This method has been decisive until today and rather than literary taste and criticism, has come to the fore to deal with rhetoric issues with a logical method. The role of rhetoric scholars such as Ebū Yaʿkūb es-Sekkākī (d. 626/1229) and his work Miftāhu’l-ʿulūm played an important role in the formation of rhetoric according to logic. Again, Kudame b. Caʿfer (d. 337/948 [?]) and his work named Naḳdu’l-şiʿr and the work of Ebü’l-Hasen Hāzim al-Kartācennī (d. 684/1285) Minhācu’l-buleġā also contributed to the science of logic. We have not been able to identify a study that reveals the effect of logic on rhetoric in general terms. The importance of the article is to determine and explain how much the science of logic affects rhetoric in terms of theory, methodology, and content. In the research, we found that while the effect of logic on rhetoric was shown, previous studies on the subject limited this effect to only a few concepts. We have stated that, unlike these approaches, logic has a deeper and more comprehensive effect on the history of rhetoric.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetorics, Rhetoric, Logic, Classification, Sekkākī

Kaynakça

• Abbâs, İḥsân. Târîḥu’n-naḳdi’l-edebî ’inde’l-’Arab. Beyrut: Dâru’s-Seḳâfe, 4. Basım, 1983.
• Alevî, Yaḥyâ b. Hamza b. Ali b. İbrahim. et-Tırâz li esrâri’l-belâġa ve ‘ulûmi hakāiki’l-i‘câz. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 1423.
• Altunya, Hülya. Klasik Mantık Açısından Hakikat ve Şiir. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Aristoteles. Poetika. çev. Samih Rifat. İstanbul: Can Yay., 2019.
• Aristoteles. Retorik. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 14. Basım, 2016.
• Arslan, Adnan. “Endülüs Şairlerinden Hazim el-Kartâcennî’nin Sübhâniye Kasidesinde Yapısal Bütünlük”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2018), 173-191.
• Asana, Cennet. es-Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm Adlı Eserindeki İlmu’l-İstidlâl Bahsinin Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ayık, Hasan. Farabi’de Dil-Mantık İlişkisi. İstanbul: Köprü Kitap Yay., 2019.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat Tarihi. İstanbul: Rağbet Yay., 2018.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 2015.
• Cevdet Paşa, Ahmet. Belâgat-ı Osmâniyye. İstanbul: Dersaâdet, 5. Basım, 1323.
• Cevizci, Ahmet. Etik: Ahlak Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Coşkun, Abdulkadir. İbn Sina Felsefesinde Retorik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilu’l-i‘câz fî ‘ilmi’l-me‘ânî. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422.
• Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yay., 5. Basım, 2018.
• Çapak, İbrahim. Düşünce Geleneğimizde Mantık. İstanbul: Ensar Yay., 2016.
• Dayf, Şevkî. el-Belâga: teṭavvur ve târîḫ. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 2003.
• Dayf, Şevḳî. Târiḥu’l-edebî’l-ʿArabî. Mısır: Dârü’l-Maʿârif, 1995.
• Desûkî, Muhammed b. Arefe. Hâşiyetü’d-desûḳî ʻalâ muḫtaṣari’l-me‘ânî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asrîyye, ts.
• Durmuş, İsmail. “Kartâcennî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/518-519. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Durusoy, Ali. “Nahiv-Mantık Tartışmaları Bağlamında Sekkâkî’nin Yeri ve Önemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 27 (Şubat 2004), 25-39.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 4. Basım, 2007.
• Fârâbi, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Kategoriler ve Retorik. çev. Ali Tekin. İstanbul: Klasik Yay., 2019.
• Gemuhluoğlu, Zeynep. “Metaforların Kognitif İçeriklerinin Felsefe ve Şiir Dili Açısından İncelenmesi -Fârabi, İbn Sinâ ve İbn Rüşd Örnekleri-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2014), 121-144.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâğat Ekolleri ve Anadolu Belâğat Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi- Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 8 (1988), 115-127.
• Hasırcı, Nazım. Klasik Mantık El Kitabı. Ankara: Araştırma Yay., 2017.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhirü’l-belâġa fi’l-meʻânî ve’l-beyân ve’l-bedîʻ. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻAsriyye, 1999.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn. el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻAsriyye, 1995.
• Kallek, Cengiz. “Kudâme b. Ca‘fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/311-312. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kartâcennî, Ebü’l-Hasen Hâzim. Minhâcü’l-büleġāʾ ve sirâcü’l-üdebâ. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
• Kaya, Mahmut. “Hitâbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kazâ, Hüdâ vd. “Kitâbu’l-ḥitâbe li Aristū ve es̱eruhû fi’t-türâs̱i’n-naḳdiyyi ve’l-belâġiyyi ʿinde’l-ʿArab : el-Câhız nümûzecen”. Dirâsât el-ʿulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâʿiyye 41/1 (2014), 1-21.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn. et-Telḫîṣ fî ʻulûmi’l-belâġa. thk. Abdurrahman el-Berḳûḳî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʻArabî, 1350.
• Kırkız, Mustafa. Arap Belagat İlminin Tarihi ve Gelişim Aşamaları. İstanbul: Beyan Yay., 2014.
• Kudâme, Ebû’l-Ferec. Naḳdü’ş-şiʿr. İstanbul: Matbaʿatü’l-Cevâib, 1302.
• Mendûr, Muhammed. fi’l-Mîzâni’l-cedîd. Kahire: Naḥdatü Mısr, 2004.
• Meydânî, Abdurrahman Hasen Habenneke. el-Belâġatü’l-ʻarabiyye. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1416/1996.
• Mübârek, Mâzin. el-Mûcez fî târîhi’l-belâġa. Dımeşk: Dâru’l-Fikri’l-ʻArabî, 1999.
• Orak, Kadriye Yılmaz - Orak, Bayram. “Belâgatın Felsefî Temeli: Mantık”. Adana: Çukurova Üniversitesi Türkoloji Sempozyumu, 2021.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Divan Kitap, 14. Basım, 2016.
• Özdoğan, M. Akif. “Belâgatın Sistematize Edilmesinde es-Sekkâkî ve el-Kazvînî’nin Rolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 97-106.
• Öznurhan, Halim. “Aristoteles Poetika’sının Arap Edebiyatındaki Yansımaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2004), 255-281.
• Öznurhan, Halim. “Kudâme b. Ca‘fer’e Göre Şiir Kusurları”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2005), 131-155.
• Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi. İstanbul: Litera Yay., 2018.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb. Miftâhu’l-ulûm. çev. Zekeriye Çelik. İstanbul: Litera Yay., 2017.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmî, 2000.
• Smyth, William. “Belâgat İlminin Standart Hale Gelen Düzenlenişi ve es-Sekkâkî’nin Miftahu’l-‘Ulûm’u”. çev. Abdullah Yıldırım. Şarkiyat Mecmuası 22 (11 Aralık 2013), 213-232.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebîbekr. Hüsnü’l-muḥâdara fî târîḫi Mısr ve’l-Kāhira. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İḥyâ-i’l-Kütübi’l-ʻArabî, 1967.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâeddîn. ʻÂrûsu’l-efrâḥ fî şerḥi telḫîsi’l-miftâḥ. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1423.
• Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yay., 2015.
• Teki̇n, Ali. “Retorik Üzerine Küçük Şerh: İbn Rüşd”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 2/2 (20 Aralık 2015), 179-193.
• Würsch, Renate. “Yerel Arap Geleneği Açısından Retorik ve Stilistik”. Folklor Akademi Dergisi 4/3 (26 Aralık 2021), 542-552.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hatâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/443. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yetiş, Kazım. “Belâgat-ı Osmâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldırım, Abdullah. Sekkâkî’de Belagat Tasavvuru. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Zervâk, Fuâd. “Es̱eru’l-felsefeti’l-yûnâniyye fi’l-belâġati’l-‘arabiyye”. Defâtiru Maḫber eş-Şi‘riyye el-Cezâiriyye 3/7 (2018), 130-143.