Hacı Bektâş-ı Velî’de Tanrı’nın Sıfatları

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 17, 131 - 148, 15.06.2022

Ferit İncel , Yaşar Türkben

Öz

Bu çalışmada Orta Asya’dan Anadolu’ya gelerek öğretilerini Hallâc-ı Mansûr (ö. 922) Ahmed Yesevî (ö. 1166) çizgisinde oluşturan ve kitlelere tesir eden Hacı Bektâş-ı Velî’nin (1209-1270) Tanrı’nın sıfatları konusundaki düşünceleri incelenmektedir. Çalışma boyunca felsefî ve kelâmî tartışmalarda Tanrı-âlem ilişkisi bağlamında çokça gündeme gelen Hacı Bektâş-ı Velî’nin Tanrı tasavvurunu tespit etmemizi sağlayacak sıfatlar konusu ele alınıp değerlendirilmiştir. Hacı Bektâş-ı Velî, ezelî ve ebedî, içkin ve aşkın, bir tek olan, mutlak güç sahibi teist bir Tanrı anlayışına sahiptir. Ona göre Tanrı’nın mahiyetini bilmek insanın idrak sınırlarını aşan bir durumdur ancak Tanrı’yı isimleri ve sıfatları yoluyla bilmek mümkündür. O, Tanrı tasavvurunu kudret, yaratma, ilim ve irade sıfatları üzerine inşa etmektedir. Ona göre ilim ve kudret sahibi mükemmel Tanrı ile muhteşem ahenk ve düzen dâhilinde yarattığı âlem arasında dinamik bir ilişki ve birlik vardır. Hacı Bektâş-ı Velî, 13. yüzyılda sûfiler arasında, hâkim paradigma haline gelen vahdet-i vücûd düşüncesini benimsemektedir. Ancak onun bu anlayışı panteizm olarak görülemez. Panteizm, Tanrı ile âlemi özdeşleştirdiği için Hacı Bektâş’ın Tanrı ve âlem fikriyle uyuşmamaktadır. Hacı Bektâş’a göre Tanrı bu âlemi kendi iradesiyle yaratmıştır. Kâinat sonradan yaratılandır, mümkündür. Panteist görüşe göre her şey Tanrı’da olup bitmektedir. O’ndan ayrı bir âlem olmadığı için yaratma da yoktur. Hacı Bektâş-ı Velî ise bu âlemin bir yaratıcısının olduğuna inanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, Tanrı’nın Sıfatları, Vahdet-i Vücûd, Panteizm, Hacı Bektâş-ı Velî

The Attributes of God in Haci Bektās-i Velī’s Thought

Öz

In this study, the thoughts of Haci Bektās-i Velī (1209-1270), who came to Anatolia from Central Asia and formed his teachings along the lines of both Hallāc-i Mansūr and Ahmed Yesevī and influenced the masses, on the attributes of God are examined. Throughout the study, we consider and evaluate the attributes that will allow us to determine the conception of God of Haci Bektās-i Velī, which has been talked about a lot in philosophical and theological discussions in the context of the God-world relationship. Haci Bektās-i Velī has a theist understanding of God, who is eternal, immanent, and transcendent, the only one, and has absolute power. According to him, knowing the nature of God is a situation that exceeds the limits of human comprehension, but it is possible to know God through his names and attributes. He builds the image of God on the attributes of power, creation, knowledge, and will. According to him, there is a dynamic relationship and unity between the perfect God, who has knowledge and power, and the world he created in perfect harmony and order. Haci Bektās-ı Velī adopts the idea of wahdat al-wujūd, which became the dominant paradigm among the Sufis in the 13th century. However, this understanding of him cannot be seen as pantheism. Since pantheism identifies God with the world, it does not overlap with Haci Bektās’s idea of God and the world. According to Haci Bektāş, God created this universe with his own will. The universe is created and thus contingent. According to the pantheist view, everything happens in God. Since there is no realm separate from Him, there is no creation. Haci Bektās-i Velī, on the other hand, believed that this world had a creator.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Attributes of God, Wahdat al-Wujūd, Pantheism, Haci Bektās-i Velī

Kaynakça

• Aclûnî, Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzilü’l-ilbâs, thk. Abdulhamid b. Ahmed b. Yusuf, Kahire: Mektebetü’l- Asriyye, 2000.
• Arıcan, M. Kazım. Spinoza’nın Tanrı Anlayışı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2010.
• Aydın, Mehmet S. “Süreç (Proses) Felsefesi Işığında Tanrı Âlem İlişkisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (1986), 31-87.
• Bal, Hüseyin. “Hacı Bektâş-ı Velî ve Hak Dini Anlayışı”. Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektâş-ı Velî Sempozyumu. ed. Filiz Kılıç. 169-188. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2010.
• Demirtaş, Mehmet. Tanrı-Âlem İlişkisi. İstanbul: Otorite Yayınları, 2017.
• Erdem, Hüsamettin. Panteizm ve Vahdet-i Vücûd Mukayesesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Göçgün, Önder. “Hacı Bektâş-ı Velî ve İnsan İmajı”. 143-153. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektâş-ı Veli Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektâş-ı Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Besmele Tefsiri. haz. Hamiye Duran. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Makâlât. haz. M. Esad Coşan. İstanbul: Server Yayınları, 2013.
• Korkmaz, Sıddık. “Hacı Bektâş-ı Velî Öğretisinde İtikadî Unsurların Yeri ve Önemi”, I. Uluslararası Hacı Bektâş-ı Velî Sempozyumu, haz. Mehmet Evkuran vd. 91-108. Çorum: Hitit Üniversitesi Yayınları, 2000.
• Özarslan, Selim. “Hacı Bektâş-ı Veli’nin Ulûhiyet Anlayışı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2011), 39-48.
• Peker, Hasan. “Tanrı’yı İdrak İmkânı Ekseninde Din-Felsefe Münasebeti”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2014/2), 73-101.
• Reçber, M. Said. “Tanrı’nın Sıfatları”, Din Felsefesi. ed. Mehmet Sait Reçber vd. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Taylan, Necip. İslâm Düşüncesinde Din Felsefeleri. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1997.
• Topaloğlu, Bekir. “Kudret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/ 316-317. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Türkben, Yaşar. “D. Z. Phillips’de Kötülük Problemi”. Felsefe Dünyası 53 (2011), 175-191.
• Yakıt, İsmail. “Mevlânâ ve Ölüm Felsefesi”, 3. Millî Mevlâna Kongresi, ed. Ahmet Sevgi vd. 73-96. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1989.
• Yaran, C. Sadık. Din Felsefesine Giriş. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Yavuzer, Hasan. “İman ve İbadet Yönleriyle Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî”. Alevilik – Bektâşilik Araştırmaları Dergisi 5 (2012), 89-109.