Şerʿî Hükmün Sübûtunun Yargı Kararına Bağlılığı Meselesi: Hanefî Mezhebi Örneği

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 18, 285 - 311, 15.12.2022

Seyit Mehmet Uğur

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1219497

Öz

Bu çalışmanın amacı Hanefî fürû kaynaklarındaki ilgili meseleleri incelemek suretiyle, tüme varım metodunu kullanarak hükmün sübûtunun yargı kararına bağlı olup olmama sebeplerini tespit ve ferʿî meseleleri bu sebeplerle irtibatlandırarak izah etmektir. Şerʿî hükmün sübûtunun hangi hâllerde yargı kararına bağlı olduğunu bilmek, teorik açıdan önemli olması bir yana, somut bir meselede yargı kararıyla şerʿî hükmün farklılık arz etmesi durumunda, hukukî tasarruf hakkındaki şerʿî hükmün geçerliliği konusunda sağlıklı değerlendirme yapabilmenin de ön koşuludur. Şerʿî hükmün sübûtunun yargı kararına bağlılığında beş temel etkenin belirleyici olduğu tespit edilmiştir. Bunlar hukukî olayın dava konusu edilmeye elverişli olup olmaması; hükmün sebebinin kesin/açık/kuvvetli olup olmaması, olayın hükmünde fakihlerin ihtilaf veya ittifak etmeleri; kişinin hukukî tasarrufa yetkili olup olmaması ve hukukî işlemin, bağlayıcı bir sözleşmeyi fesih mahiyetinde olmasıdır. Somut bir meselede şerʿî hükmün sübûtunun yargı kararına bağlılığı hususunda, birden fazla sebebin aynı anda etkili olması mümkündür. Öte yandan bu etkenlerin somut bir olayda birbiriyle çelişmeleri de söz konusu olabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Şerʿî Hüküm, Sübût, Yargı Kararı

The Issue of the Dependence of the Accruing of the Religious Provision on the Judicial Decision: The Example of the Hanafi Madhhab

Öz

The aim of this study is to determine the reasons whether the existence of the religious judgment depends on the judicial decision by examining the relevant issues in the Hanafi furūʿ sources and using the inductive method. In addition to being theoretically important to know in which cases the religious provision depends on the judicial decision, it is also a prerequisite for making sound assessments about whether the religious provision will be valid or not, in case of a difference between the judicial decision and the religious provision in a concrete matter. It has been determined that five main factors are effective in the dependence of the existence of the religious provision on the judicial decision. These factors are as follows: Whether the legal event is suitable to be the subject of a judicial decision; whether the reason for the religious provision is definite/clear/strong; the disagreement or consensus of the jurists in the provision; whether the person is authorized to take legal transaction; and the legal action to be in the nature of termination of a binding contract. It is possible more than one reason may be effective regarding the adherence of the religious provision to the judicial decision in a concrete issue. On the other hand, these factors may conflict with each other in a concrete case.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Şerʿî Hüküm, Sübût, Yargı Kararı

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “İstibdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2001.
• Ali Haydar, Hocaeminefendizade. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Apaydın, H. Yunus. “Lüzum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/260-262. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “Şerʿî Hükmün Tabiatı”. Modern Çağda Fıkhın Anlam ve İşlevi. 63-77. İstanbul, 2020.
• Ateş, Üveys. İslam Hukukunda Akitlerin Feshi ve Hukuki Sonuçları. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Osmanlı Hukukunda Nikâh Akitleri”. İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. 9-21. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Aynî, Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Fesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/427-436. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1995.
• Bedir, Murteza. Ebu Hanife: Entelektüel Biyografi. Ankara: Ay Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrut/Medine: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye/Dârü’s-Sirac, 2010.
• Demiray, Mustafa. Hak Zâil Olmaz. İstanbul: Klasik, 2009.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. Fetvalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 4. Basım, 2018.
• Gözler, Kemal. Hukukun Genel Teorisine Giriş. Ankara: US-A Yayıncılık, 1998.
• Güman, Osman. “İslam Hukukunda Diyânî Hüküm: Mahiyeti ve Çeşitleri”. Hikmet Yurdu 12/23 (2019), 11-49.
• Haskefî, Alâüddin Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed. Minhatü’l-Hâlik ale’l-Bahri’r-râik. 8 Cilt. Kahire: El-Matbaatü’l-İlmiyye, 2. Basım, 1311.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Ferhun, Ebü’l-Vefa Burhaneddin İbrâhim b. Ali b. Muhammed. Tebsıratü’l-hükkâm fî usûli’l-akzıye ve menâhici’l-ahkâm. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Kahire: El-Matbaatü’l-İlmiyye, 2. Basım, 1311.
• İbnü’l-Hümam, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid. Şerhu Fethi’l-kadîr. 8 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1315.
• Kadızâde, Şemseddin Ahmed. Netâicü’l-efkâr fî keşfi’r-rumûz ve’l-esrâr/Tekmiletü Fethi’l-Kadîr. 8 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1318.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed. el-Furûk = Envârü’l-burûk fi envai’l-furûk. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1995.
• Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mesûd. Bedâ’iʿuʼs-sanâ’îʿ fî tertîbi’ş-şerâ’îʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 2. Basım, 1974.
• Merginânî, Burhânüddin Ebü’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr el-Ferğânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. M. Adnan Derviş. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Müftülerinin Boşandığını İspat Edemeyen Kadınlara Evlilik-içi Zinadan Kurtuluş İçin Önerdiği Son Çare: Kocanın Yemeğine Zehir Katmak”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 39 (2022), 117-142.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramuz. Dürerü’l-hukkâm şerhu Ğureri’l-ahkâm. 2 Cilt. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, 1038.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramuz. Mirʼâtüʼl-usûl fî şerhi Mirkâtiʼl-vüsûl. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1309.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh. nşr. M. Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1331.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecmaʿu’l-enhur fî şerhi Mültekaʼl-ebhur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâiʼt-Türâsiʼl-Arabî, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Mevsû’atu Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Refîk el-Acem. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Trablusi, Ebü’l-Hasan Alaeddin Ali b. Halil. Muînü’l-hükkâm fîmâ yetereddedu beyne’l-hasmeyn mine’l-ahkâm. Kahire: el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1311.
• Türcan, Talip. İslâm Hukuk Biliminde Hukuk Normu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Türcan, Talip. “İslâm Hukukunda İki Farklı Geçerlilik Alanı: Kazâî ve Diyânî Hüküm Ayırımı”. İslami Araştırmalar 19/1 (2006), 159-167.
• Türcan, Talip. “İslam Hukukunda Uhrevi Sorumluluk Bakımından Yargı Kararlarının Geçerliliği Sorunu”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 5 (2005), 163-180.
• Yaylalı, Davut. “İslâm Hukukunda Kazâî-Diyânî Hüküm Ayırımı”. Dini Araştırmalar 5/15 (2003), 29-36.