Hatîb el-Bağdâdî’ye Göre İctihad ve Taklid

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 1 - 21, 15.06.2023

Yusuf Eşit

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1312430

Öz

Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) hadis, usûl ve tarih alanında birçok eser telif eden; devrinin hadis otoriteleri arasında gösterilen önemli simalardan biridir. Kendisi Bağdat’ta doğmuş ve ilk ilim tahsiline burada başladıktan sonra ilim yolculuğuna çıkmış, İslam dünyasının farklı bölgelerine seyahat ederek birçok ilim merkezinden istifade etmiştir. Hatîb el-Bağdâdî muhaddis olması hasebiyle ehl-i hadis çizgisinde değerlendirilmektedir. Hatîb el-Bağdâdî aynı zamanda bir fakihtir ve usûl alanında yazdığı el-Fakîh ve’l-mütefakkîh adlı eserinde, muhaddis ve fakih kimliklerini uzlaştırmaya çalışmıştır. Çalışmamız bu eser özelinde onun ictihad ve taklide dair yaklaşımını konu almaktadır. Hatîb el-Bağdâdî’nin konuya dair yaklaşımı verilirken başta Şâfi‘î (ö. 204/820) olmak üzere özellikle de kendi çağdaşı Şâfiî usûlcülerinin yaklaşımlarına da yer verilecektir. Hatîb el-Bağdâdî’nin ictihad ve taklid konularında mensubu olduğu Şâfi‘î mezhebi çerçevesinde bir tavır takındığı usûlün kimi detay tartışmalarında ise net bir tavır sergilemediği görülmektedir. Onun ictihad ve taklid düşüncesinde başta Şâfi‘î olmak üzere Şâfiî usulcü ve fakihlerin etkisini görmek mümkündür. İctihadda hata ve isâbet konusunda kendilerini musîb kendilerine muhalif diğer ictihad veya görüşleri muhti olarak görmektedir. Hatîb el-Bağdâdî’ye göre hatalı olduğunu düşündüğü görüşle hüküm verilmesi engellenmelidir. O, fetvanın kabulü için müftüde ayrıca bülûğ şartını aramaktır. Onun muhti görüşle hüküm verilmesine karşı sergilediği engelleyici yaklaşımı ile müftüde buluğ şartını araması dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Ehl-i Hadis, Hatîb el-Bağdâdî, İctihad, Taklid

Ijtıhad and Taqlıd Accordıng to al-Khatıb al-Baghdadi

Öz

Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) hadis, usûl ve tarih alanında birçok eser telif eden; devrinin hadis otoriteleri arasında gösterilen önemli simalardan biridir. Kendisi Bağdat’ta doğmuş ve ilk ilim tahsiline burada başladıktan sonra ilim yolculuğuna çıkmış, İslam dünyasının farklı bölgelerine seyahat ederek birçok ilim merkezinden istifade etmiştir. Hatîb el-Bağdâdî muhaddis olması hasebiyle ehl-i hadis çizgisinde değerlendirilmektedir. Hatîb el-Bağdâdî aynı zamanda bir fakihtir ve usûl alanında yazdığı el-Fakîh ve’l-mütefakkîh adlı eserinde, muhaddis ve fakih kimliklerini uzlaştırmaya çalışmıştır. Çalışmamız bu eser özelinde onun ictihad ve taklide dair yaklaşımını konu almaktadır. Hatîb el-Bağdâdî’nin konuya dair yaklaşımı verilirken başta Şâfi‘î (ö. 204/820) olmak üzere özellikle de kendi çağdaşı Şâfiî usûlcülerinin yaklaşımlarına da yer verilecektir. Hatîb el-Bağdâdî’nin ictihad ve taklid konularında mensubu olduğu Şâfi‘î mezhebi çerçevesinde bir tavır takındığı usûlün kimi detay tartışmalarında ise net bir tavır sergilemediği görülmektedir. Onun ictihad ve taklid düşüncesinde başta Şâfi‘î olmak üzere Şâfiî usulcü ve fakihlerin etkisini görmek mümkündür. İctihadda hata ve isâbet konusunda kendilerini musîb kendilerine muhalif diğer ictihad veya görüşleri muhti olarak görmektedir. Hatîb el-Bağdâdî’ye göre hatalı olduğunu düşündüğü görüşle hüküm verilmesi engellenmelidir. O, fetvanın kabulü için müftüde ayrıca bülûğ şartını aramaktır. Onun muhti görüşle hüküm verilmesine karşı sergilediği engelleyici yaklaşımı ile müftüde buluğ şartını araması dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Ehl-i Hadis, Hatîb el-Bağdâdî, İctihad, Taklid

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “Ehl-i Hadîs Zihniyetinin Teorisyeni Olarak Şâfiî”. İmam Şâfiî ve Şâfiîlik. Köln: Plural Publications, 2018.
• Brown, Jonathan A.C. “Sünnî Hadis Tenkidi Silsilesinden Bir Kesit: Hatîb el-Bağdâdî ile Hâkim en-Nisâbûrî Arasındaki Gizemli İrtibat”. çev. Dilek Tekin. Hadis ve Siyer Araştırmaları 2/2 (2016), 123-131.
• Buğda, Sadrettin. Bâcî’nin Kıyas Anlayışı. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Büveytî, Ebû Yakûb Yusuf b. Yahya. Muhtasarü’l-Büveytî. Medine: Camiatü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1430.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. basım., 1994.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Mecelle-i ahkâm-ı adliye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1300.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûliʾl-fıkh. thk. Abdülazim Mahmûd ed-Dîb. Mısır: Dârü’l-Vefa, Beşinci Baskı., 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-İctihâd. thk. Abdülhamid b. Ebû Zenid. Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-Kalem-Dâretü’l-’Ulumi’s-Sekâfeiyye, 1408.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Giyâsü’l-ümem fi’t-tiyasi’z-zulem. thk. ʿAbdūlʿazîm ed-Dīb. Beyrut: Dârü’l-Münhâc, 3. Basım, 1981.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Muğîsü’l-Halk fi Tercihi’l-Kavli’l-Hakk. b.y: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1934.
• Düzenli, Muhittin. “Hadise Yönelik Rasyonalist Yaklaşımlar: Ehl-i Kur’an Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2012), 101-138.
• Eşit, Davut. “el-Kāḍî Ḥüseyn el-Merverrûẕî’nin İcmâ‘ Anlayışı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 609-629. https://doi.org/10.18505/cuid.595668
• Eşit, Davut. “Ḫaṭîb el-Baġdâdî’nin el-Faḳîh ve’l-Mutefaḳḳih Adlı Eserinin Özgünlüğü Üzerine Bir Değerlendirme”. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/26 (2020), 230-247. https://doi.org/10.26791/sarkiat.683412
• Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Eşit, Yusuf. “Bir Muhaddisin Gözüyle Fıkıh ve Fakîh”. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/4 (2018), 1653-1668. https://doi.org/10.26791
• Eşi̇t, Yusuf. “İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin 'Muğîsü’l-Halk fî Tercîhi’l-Kavli’l-Hakk' Adlı Eserinde Ebû Hanife’ye Yönelik Eleştirileri”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. https://doi.org/10.18506/anemon.906786
• Eşit, Yusuf. İslam Kamu Hukukunda Devlet Birey İlişkisi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Gazzâlî, Huccetuʾl-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mustasfâ fî ʿilmiʾl-usûl. thk. Muhammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: Dârüʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAlî b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. el-Fakîh ve’l-mütefakkih. thk. Ebû ʿAbdurrahman Âdil b. Yûsuf el-Ğarrâzî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbnuʾl-Cevzî, 2. Basım, 1421.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAlî b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillah es-Sevrakî - İbrahim Hamdî el-Medenî. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yân e enbâu ebnâi’z-zemân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sadr, 1971.
• İbnü’l-Kâs, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ahmed et-Taberî el-Bağdâdî. et-Telhîs. thk. ’Adil Ahmed Abdmevcud - Ali Muhammed Muavvız. b.y.: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, ts.
• Kandemir, M.Yaşar. “Hatîb el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/452-460. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr fî’l-fıkhi -mezhebi’l-İmâm eş-Şâfi‘î. thk. Şeyh Ali Muhammed Muavvid - Şeyh Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud. 19 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Merverrûzî, Ebû Alî el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed. et-Ta’lika li’l-Kâdî Hüseyn. thk. Ali Muhammed Muavvız - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, ts.
• Rûyânî, Ebû’l-Mehâsin ’Abdulvâhid. Bahru’l-mezheb fi furûʿi’l-mezhebi’ş-Şâfiʿî. thk. Târik Fethî es-Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Semʿânî, Ebûʾl-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtiʿuʾl-edille fiʾl-usûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâʿîl. 2 Cilt. Beyrut: Dârüʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1999.
• Şâfi‘î, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1990.
• Şâfiʿî, Ebû ʿAbdullah Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetüʾl-Halebî, 1940.
• Şîrâzî, Cemâluddîn İbrâhim b. ʿAlî b. Yûsuf Ebû İshâk. el-Lumaʿ fî usûli’l-fıkh. thk. Muhyiddin Dîb Mestû - Yûsuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1995.
• Şîrâzî, Cemâluddîn İbrâhim b. ʿAlî b. Yûsuf Ebû İshâk. Şerhu’l-Luma’. thk. Abdülmecid et-Türkî. 2 Cilt. Tunus: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2008.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullah Bedreddîn Muhammed. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fikh. 8 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübî, ts.