Muhammed Ebû Zehre’ye Göre Kur’ân Kıssalarının Özgün Yönleri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 351 - 375, 15.12.2024

Mehmet Yaşar

Öz

Geçmişten günümüze kadar Kur’an kıssaları üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu alanda özgün fikirleriyle ön plana çıkan Muhammed Ebû Zehre’de (ö. 1394/1974) bunlardan biridir. O kıssalar konusunu teorik açıdan tartışmakla kalmamış, âyetlerin yorumlanmasındaki pratik etkilerine de yoğunlaşmıştır. Çalışmada onun kıssaların üslûbuna, konuyu aktarım biçimine, mesajlarının içeriğine yoğunlaştığı görülmüştür. Onun nazarında kıssaların, vahyin Allah’ın kelâmı olduğunun kanıtı olarak sunulmasının yanı sıra, tarihte yaşanmış gerçek olayların devam eden izlerinin hatırlatılması üzerinden dersler verilmesi gibi gayeler barındırdığı anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra onun Kur’ân’ın, kıssalar üzerinden semavî dinlerin ortak noktalarından bazılarını vurguladığını savunduğu ve bunların neshe tâbi tutulamayacağının altını çizdiği görülmüştür. Ebû Zehre’nin bazı kıssaların tekrarını, İslâm düşünce sisteminin zihinlere yerleşmesi ve bu düşüncelerin pratiğe yansıması için gerekli gördüğü çalışmada tespit edilen bir diğer noktadır. Ebû Zehre’nin Kur’an kıssalarının beyânî, iʿcazî, tarihî, gaybî, lugavî, fıkhî boyutları olduğunu ve birçok Kur’ân kıssasının bu zaviyeleri içerdiğini savunduğu ve bu yönleri başarılı bir şekilde ortaya koyduğu örnekler üzerinden ele alınmıştır. Bu çalışma, kıssaların özgün yönlerini ortaya koymak ve âyetlerin anlaşılmasındaki etkisini belirlemek adına, Ebû Zehre’nin kıssalara yaklaşımının tespiti üzerinedir. Bu bağlamda onun Kur’an kıssalarının beyânî, iʿcazî, tarihî, gaybî, lugavî, fıkhî boyutlarını eserlerindeki pratik örneklerle nasıl somutlaştırdığına odaklanılmıştır. Bu çalışmada, Ebû Zehre’nin Zehretü’t-tefâsîr adlı tefsirinden ve Kur’an kıssalarını ele alan diğer eserlerinden istifade edilerek, nitel araştırma yönteminin doküman inceleme modeli kullanılarak, onun kıssaları ele alış yöntemine dair tespitlerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân Kıssaları, Tarihsel Gerçeklik, Zehretü’t-tefâsîr, Ebû Zehre

The Originalities of the Qur’anic Parables According to Muhammad Abū Zahra

Öz

Many studies have been carried out on Qur'anic parables throughout the history. Muhammad Abū Zahra (d. 1394/1974), known for his original ideas in this field, is one of them. He not only discussed the parables theoretically, but also focused on their practical effects on the interpretation of the verses. In this study, it was observed that he concentrated on the style of the parables, the way they conveyed the subject, and the content of their messages. In his view, it was understood that the parables, in addition to being presented as proof that revelation is the word of Allah, have the purpose of giving lessons through reminding the ongoing traces of real events in history. In addition, he argues that the Qur'an emphasizes some of the common points of the Abrahamic religions through parables and underlines that they cannot be subjected to annulment. Another point of the study is that Abū Zahra considers the repetition of some parables necessary for the Islamic thought system to settle in the minds and for these thoughts to be reflected in practice. Abū Zahra argued that the Qur’ānic parables have declarative, iʿjazī, historical, unseen, linguistic, and jurisprudential dimensions and that many Qur'ānic parables contain these aspects. Furthermore, he successfully demonstrates these aspects through examples. This study focuses on the determination of Abū Zahra’s approach to parables in order to reveal the unique aspects of parables and to determine their effect on the understanding of verses. In this context, it focuses on how he concretized the declarative, iʿjazī, historical, unseen, linguistic, and jurisprudential dimensions of Qur'anic parables with practical examples in his works. In this study, by making use of Abū Zahra's tafsir Zahrat al-tafāsīr and other works dealing with Qur’ānic parables, the document analysis model of the qualitative research method was used to make determinations about his method of dealing with parables.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’anic Parables, Historical Reality, Zahrat al-Tafāsīr, Abū Zahra

Kaynakça

• Abbas, Fadl Hasan. Kasasü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Amman: Dârü’n-Nefâîs, 2010.
• Acar, Abdullah. “Bir İctihad Kaynağı Olarak Kur’ân Kıssaları”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 10 (2007), 97-151.
• Aksoy, Soner “Tarihsel Gerçeklik Tartışmasının Bir Parçası Olarak Kur'an'daki Kıssaların ʹHakʹ Olarak Nitelendirilmesinin Anlamı ve Mahiyeti”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 12 (2024), 537-571.
• Aldemir, Halil. “Vahiy Öncesi Kur’an Kıssalarının Bilinebilirliği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/3 (Haziran 2011), 195-218.
• Bilgiz, Musa. “Kur’an-ı Kerim’in Bazı Özellikleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/2, (2017), 185-213.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’an İlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu”, İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/1(2006), 29-44.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Min Revâʾiʿi’l-Ḳurʾân: Teʾemmülât ʿilmiyye ve edebiyye fî Kitâbillâhi ʿazze ve celle. Dımaşk: Dârü’l-Fârâbî, 2007.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Hayevân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Derecü’d-dürer fî tefsîri’l-ây ve’s-süver. thk. Talat Salahul-Ferhan - Muhammed Edib Şekûr Emir. Amman: Dârü’l-Fikr, 2009.
• Demir, Şehmus. “Kitab-ı Mukaddes’i Mitolojik Unsurlardan Arındırma Çabası ve Kur’an Kıssalarının Tarihî Gerçekliği”. İslâmi İlimler Dergisi 9/1 (2014), 103-122.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-hadîs. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şah Veliyyullâh Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn el-Fârûkī. el-Fevzü'l-kebîr fî usûli't-tefsîr. çev. Selmân el-Hüseynî en-Nedvî. Kahire: Dârü’s-Sahve, 1987.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Zehretü’t-tefâsîr. b.y.: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Muʿcizetü’l-kübrâ. b.y.: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.
• Erbaş, Ali. Kur’an’daki Tekrarlar ve Hikmetleri. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Eren, Cüneyt. “Kur’ân’ı Kerim’de Tekrar Olduğu İddiasının Belâgat Açısından Değerlendirilmesi”, EKEV Akademi Dergisi 3/2, (2001) 91-107.
• Güler, İlhami. “‘el-Hakk’ Kavramının Kur’ân’daki Dinî-Ahlâkî İçeriğinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 201-209.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. el-Fennü’l-Kasasî fi’l-Kur’ani’l-Kerim. Kahire: y.y., 1951.
• Hâlidî, Salâh Abdulfettâh. el-Kur'ân ve Nakdu Metâ’ini’r-Ruhbân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2007.
• Havvâ, Saîd. el-Esâs fi’t-tefsîr. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1424.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. nşr. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Hâlidî. Beyrut: Şirketü Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1416.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs Râzî. Tefsîrü'l-Kurʾâni'l-ʿazîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. Arabistan: Mektebetü Nizâr, 1419.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. nşr. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kurʾân. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İkbal, Muhammed. Tecdîdü’t-tefkîri’d-dînî fi’l-İslâm. çev. Muhammed Yusuf Ades. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısrî, 1955.
• Kara, Mustafa. “Kur’ân Kıssalarında Konu ve Kapsam Merkezli Bir Analiz”. İslâmi İlimler Dergisi 9/1 (2014), 69-102.
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân’da Tevhidin Zıttı Olarak Şirk Kavramı”, Uluslararası Hz. İbrahim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu. İstanbul: Nida Akademi, 2019.
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân’da ‘Selâm Olsun!’ İfadesiyle Esenliğe Mazhar Olacağı Belirtilen Davranışlar”. Dergiabant 9/1 (2021), 151-177.
• Kattân, Mennâ‘ Halîl. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. b.y.: Mektebetü’l-Meârif, 2000), 319.
• Kaya, Remzi. “Kur'an-ı Kerim Kıssaları ve Düşündürdükleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2002), 31-58.
• Kılıç, Sadık. “Kur’ân’da Tefekkürün Semantik Evreni”. Diyanet İlmi Dergi 54/4 (Aralık 2018), 41-86.
• Kılıç, Hasan. “Modern Dönem Kıssa Teorisine İlişkin Bir Analiz: İzzet Derveze Örneği”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 9/1 (Haziran 2024), 85-110.
• Kur’ân Yolu. Erişim 7 Eylül 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân, nşr. İbrâhim Ettafeyyiş. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Mahmûd. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Baslûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fî’t-tefsîr, thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2019.
• Ortakcı, Halil. “Vehb b. Münebbih’in Kur’ân’a Dair Tarihî Rivayetleri”. Kur’an ve Tarih. ed. Bedrettin Basuğuy vd. Ankara: Fecr Yayınları, 2023, 76-93.
• Öztürk, Mustafa. “Demitolojizasyon ve Kur’an”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2004), 1-27.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık b. Abdirrezzâk b. Saîd b. Ahmed b. Abdilkâdir. İʿcâzü’l-Kurʾân ve’l-belâgatü'n-nebeviyye. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 2005.
• Süleymân, Mukâtil. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. nşr. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1423.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1394/1974.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsiru eş-Şa‘râvî. b.y.: Metâbiu Ahbâri’l-Yevm, 1997.
• Şengül, İdris. Kur’an Kıssalarının Tarihi Değeri”. Diyanet İlmi Dergi 32/4 (1996), 63-91.
• Şimşek, Mehmet Sait. Kur'an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Kardelen Yayınları, 2013.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. nşr. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tatar, Burhanettin. “Kur’an’da Kıssaların Temel Anlamları Üzerine Felsefi Notlar”. Milel ve Nihal Dergisi 6 (2009), 99-111.
• Yılmaz, Muhammet. “Muhammed Ebû Zehre ve Zehretü’t-Tefâsîr İsimli Tefsiri”. Diyanet İlmi Dergi 51/1 (2015), 13-31.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ulûmi’l-Ķurân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1957.