Tefsir Epistemolojisinde İlm-i Mevhibenin Kaynaklık Değeri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 441 - 462, 15.12.2024

Mahmut Ayyıldız

Öz

Bu çalışma, Kur’ân-ı Kerîm’in tefsirinde müfessirin sahip olması gereken niteliklerden biri olan ilm-i mevhibe kavramını incelemektedir. Araştırma, klasik tefsir kaynaklarında ilm-i mevhibenin epistemolojik boyutu, elde ediliş yolları ve murâd-ı ilâhîyi anlamadaki rolüyle sınırlıdır. Literatürde genellikle tasavvufî bir bakış açısıyla ele alınan ilm-i mevhibe, bu çalışmada tefsir ilminin sistemleşme döneminden itibaren müfessirin ihtiyaç duyduğu ilimler arasında nasıl yer aldığını sistematik bir yaklaşımla ortaya koymaktadır. Bu bağlamda ilim-amel ilişkisine dayanan ve ilâhî bir lütuf olarak değerlendirilen bu bilgi türünün, diğer formel ilimlerden ayrılan yönlerini tespit etmek çalışmanın özgün tarafını oluşturmaktadır. Araştırmanın amacı, ilm-i mevhibenin tefsir epistemoloji-sindeki yerini ve müfessirin Kur’an’ı yorumlama sürecindeki işlevini açıklığa kavuşturmaktır. Bu doğrultuda, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılarak klasik tefsirler, usul kaynakları ve konuya ilişkin eserler incelenmiştir. Araştırmanın sonucunda ilm-i mevhibenin, salt keşif ve ilhamla sınırlı olmayan, ilim-amel ilişkisi çerçevesinde Allah’ın bir lütfu olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca, ilm-i mevhibenin, müfessirin Kur’an’ın derin manalarını kavrama sürecinde ve kelâmullahın hakikatlerine ulaşmasında analitik ve dil bilimsel yöntemlerin ötesinde temel bir role sahip olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Epistemoloji, İstimdâd, Mevhibe, Amel

The Epistemological Significance of ʿIlm al-Mawhiba in Tafsīr

Öz

This study explores the concept of ʿilm al-mawhiba, a key quality required of a mufassir in interpreting the Holy Qurʾān. The research is limited to the epistemological dimension of ʿilm al-mawhiba in classical tafsīr sources, its acquisition methods and its role in understanding the divine will. This study uses a systematic approach to show how ʿilm al-mawhiba, which is generally treated in the literature from a sufi perspective, has been recognized as an essential discipline for mufassirs since the period of systematization of the science of tafsīr. The originality of this study lies in identifying the distinctive features of this type of knowledge, which is grounded in the relationship between knowledge and deed and regarded as a divine favor, compared to other formal sciences. The aim of the study is to clarify the role of ʿilm al-mawhiba in the epistemology of tafsīr and its function in the process of Qurʾānic interpretation. In this direction, document analysis, one of the qualitative research methods is employed to examine classical tafsīrs, procedural sources and other works on the subject. As a result of the study, it has been understood that ʿilm al-mawhiba is a divine gift from Allah, not limited to mere unveiling (kashf) and inspiration (ilhām), but framed within the relationship between knowledge and practice. Furthermore, it was concluded that ʿilm al-mawhiba plays a fundamental role beyond analytical and linguistic methods in the process of understanding the profound meanings of the Qurʾān and reaching the truths of Kalāmullāh.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Epistemology, Istimdād, Mawhiba, Deed

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemu’l-müfehres li-elfâzi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2007.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm. thk. Yusuf Abdürrezzâk. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1949.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer. “Risâle fî taʿrîfâti’l-ʿulûm ve mevzûʿâtihâ”. thk. Abbâs Muhammed Hasan. 93-109. Tasnîfu’l-ʿulûm beyne Nâsiriddîn et-Tûsî ve Nâsiriddîn el-Beyzâvî. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-‘Arabî, 1996.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Büyük, Enes. Tefsirin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Çol, Muhammet. “Müfessirin İhtiyaç Duyduğu Kaideler Üzerine Sistematik Bir İnceleme Denemesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Aralık 2019), 205-226.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahrü’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dârü’l-Fiker, 1420.
• Ebû Mansûr el-Bağdâdî, Abdülkāhir b. Tâhir. el-Esmâʾ ve’s-sıfât. thk. Enes Muhammed Adnân eş-Şerfâvî. Dımaşk: Dârü’t-Takva, 2020/1442.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâ. Mısır: Matbaatü’s-Sa‘âdet, 1974.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ. Mecâzü’l-Kurʾân. thk. Mehmed Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1381.
• Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Salame Claude. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1990.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Kur’ân ve Tasavvuf”. Ed. Ahmet Cahid Haksever. 55-81. Sosyal Bilimlerde Disiplinlerarası Çalışmanın İmkânı: Tasavvuf Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2022.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Maksidü’l-esnâ fî şerhi esmâʾillâhi’l-hüsnâ. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. thk. Ali Muhammed Mustafa - Saîd el-Mehâsinî. Dımeşk: Dârü’l-Feyhâ, 2022.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Gürler, Kadir. “Kur’ân’ın Re’y ile Tefsirini Yasaklayan Rivâyetlere Eleştirel Bir Yaklaşım”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004), 17-46.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. İktizâʾü’l-ʿilm el-ʿamel. thk. Ebî Abdullâh ed-Dânî. Beyrut: Dârü’l-Lü’lüe, 2020/1441.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Zemmü men lâ yaʿmelü bi-ʿilmihî. thk. Ahmed Bezre. Dımaşk: Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, 1990.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Muhammed Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dârü’s-Sâdır, 1414.
• Kâfiyeci, Muhyiddîn Muhammed b. Süleyman. et-Teysîr fî kavâʿidi ʿilmi’t-tefsîr. thk. Enver Mahmûd el-Mursî. Tanta: Dârü’s-Sahâbe, 2007.
• Karagöz, İsmail. Esma-i Hüsna. Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kaya, Mesut. “Dönemsel İlmî Şartların Müfessirin Donanımı Üzerindeki Belirleyiciliği-Klasik ve Modern Dönem Mukayesesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 13/3 (2013), 9-31. Kelabâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm. Bahrü’l-fevâʾid. thk. Muhammed Hasan - Ahmed Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Koçyiğit, Hikmet. Müfessirin Nitelikleri Üzerine. İstanbul: Pınar Yayınları, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Berdûnî - İbrahim Ettafeyyiş. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Esnâ fî şerhi esmâʾillâhi’l-hüsnâ. thk. Âdil Ahmed İbrâhîm. Mansûra: Mektebetu Feyyâz, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. thk. Ahmet Vanlıoğlu, İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2007.
• Molla Fenâri. ʿAynü’l-aʿyân. İstanbul: Dersaadet, 1325.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. el-ʿAkl ve fehmü’l-Kurʾân. thk. Hüseyin Kuvvetli. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1971.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed. Mukaddimetü Tefsîri’r-Râgib. thk. Celaleddin Divelekci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Sa’deddîn et-Teftâzânî Mesûd b. Ömer. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Mustafa Dîb el-Buga. Dımeşk: Dârü’l-Mustafâ, 2008.
• Şemseddîn el-İsfahânî, Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Abdirrahmân. el-Mukaddimât. thk. Muhammed Abdürrahîm. Dubai: Câizetü Dubâî ed-Düvelî, 2019.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. Mekke: Dârü’t-Terbiyeti ve’t-Türâs, ts.
• Tahhân, Huzeyfe Abdurrahîm. el-Mevhibe ve eseruhâ fi’t-tefsîr. Katar: Câmi‘atü Katar, Külliyetü’ş-Şerî‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Topaloğlu, Bekir. “Vehhâb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/vehhab
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. el-İksîr fi ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdülkadir Hüseyin. Kahire: Mektebetü’l-âdab, 2002.
• Yüksek, Muhammed İsa - Ayyıldız, Mahmut. Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Usulünün Temelleri. Trabzon: Kalem Yayınevi, 2020.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Muhâsibî’nin Fehmü’l-Kur’ân’ı Bağlamında Kur’an’ı Anlamanın Neliği/Tefsir İlminin Öncülleri”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (2023), 538-558.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. “Kur’ân Tefsirinde Sahabenin Rey Yaklaşımı”. Eskiyeni 42 (Eylül 2020), 851-880.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.