Mâtürîdî’ye Göre Sahâbenin Rivayet Uydurmasının İmkânı

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 463 - 484, 15.12.2024

Tunahan Erdoğan

Öz

Sünnî ekollerce benimsenen kurala göre sahâbe hadis naklinde âdil kabul edilmiştir. Ehl-i Re’y Hanefî ekolünün önemli bir temsilcisi olan Mâtürîdî (ö. 333/944) ise Peygamber’le karşılaşan herkesin aktardığı rivayetlere uymanın gerekli olmadığını ifade etmektedir. Çünkü bu kimselerden bazılarının rivayet uydurabilmesi mümkündür. Peygamber’le karşılaşan kimselerden oluştukları için Mâtürîdî’nin ifadelerinin kapsamına sahâbe de girmektedir. Hadis ilmi açısından önemli sorunları beraberinde getiren bu yaklaşım, olduğu şekliyle kabul edildiği takdirde aynı zamanda bir bütün olarak dini bilginin güvenilirliğini de tartışmaya açmaktadır. Ayrıca Mâtürîdî, sahâbeden Fâtıma bint Kays’ın yalan söylemiş olabileceği anlamını içeren bir rivayeti sahih kabul ederek istidlâlde bulunmaktadır. Çalışmanın hipotezi bu iki delile dayalı olarak Mâtürîdî’ye göre sahâbenin hadis uydurmasının mümkün ve muhtemel olduğu düşüncesidir. Diğer taraftan onun sahâbeyi tazim ve tebcil eden, onların rivayetlerine uymanın vacip olduğunu beyan eden çok açık ifadeleri bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Mâtürîdî’nin sahabe hakkındaki olumlu kanaatleri çerçevesinde söz konusu hipotezin geçersizliğini ortaya koymaktır. Her ne kadar ilgili ifadeleri bağımsız ve tek başına değerlendirildiğinde sahâbenin de rivayet uydurabileceği şeklinde bir anlam taşısa da sahâbe hakkındaki genel kanaatiyle birlikte ele alındığında Mâtürîdî’nin ashâbın adâleti konusunda sünnî mezheplerle aynı çizgide durduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Araştırmanın bulgularına göre Mâtürîdî hadisçilerin değil, usûlcülerin sahâbe tanımını esas almakta, söz konusu kimselerle münâfıkları ve Peygamber’le çok fazla zaman geçirmemiş avam tabakasından bazı kimseleri kastetmektedir. Her durumda ilgili kimseler Mâtürîdî tarafından sahâbe kapsamına ve tanımına dâhil edilmemekte, ifadeleri arasında ilk bakışta göze çarpan çelişki böylece giderilmiş olmaktadır. Araştırma Mâtürîdî’nin sahâbe hakkındaki açıklamalarıyla sınırlı tutulmuş ve çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet Uydurma, Sahâbe, Sahâbenin Adaleti, Yalan

The Possibility of the Companions Fabricating Narrative According to al-Māturīdī

Öz

According to the principle adopted by the Sunnī schools of thought, the Companions were considered trustworthy in transmitting hadīth. al-Māturīdī (d. 333/944), a prominent representative of the Ahl al-Ra’y within the Hanafī school, asserts that it is not obligatory to adhere to the narrations of everyone who encountered the Prophet. Because it is possible that some of these people may have fabricated a narration. Since they were individuals who encountered the Prophet, the Companions are also encompassed within the scope of al-Māturīdī's statements. This approach, which raises important problems for the science of ḥadīth, if accepted as it is, also calls into question the reliability of religious knowledge as a whole. Furthermore, al-Māturīdī accepts a narration that implies that the companion Fāṭimah bint Qays may have lied as authentic and uses it as evidence. Based on these two pieces of evidence, the study hypothesizes that according to al-Māturīdī, it is both possible and probable for the Companions to fabricate ḥadīth. On the other hand, he has very clear expressions of praise and admiration for the Companions and declares that it is obligatory to follow their narrations. The aim of this study is to reveal the invalidity of the hypothesis in question within the framework of al-Māturīdī’s positive opinions about the companions. Although his individual statements might suggest that the Companions could fabricate narrations, when considered alongside his general views on the Companions, it becomes evident that al-Māturīdī aligns with the Sunnī sects on the trustworthiness of the Companions. According to the findings of the research, al-Māturīdī adopts the definition of the ṣaḥāba proposed by the methodologist (uṣūliyyūn), rather than the ḥadīth scholars, referring to the hypocrites and some ordinary individuals who had limited interaction with the Prophet. In any case, al-Māturīdī does not include them in the scope and definition of the ṣaḥāba, and the apparent contradiction between his statements is resolved. The research was limited to al-Māturīdī’s explanations about the companions, and the document analysis method, which is one of the qualitative research methods, was employed in the study.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Fabricating Narrative, Companions, The Trustworthiness of the Companions, Lie

Kaynakça

• ‘Abd al-Azīz al-Bukhārī. Kashf al-asrār fī sharḥi Uṣūli al-Pezdawī. s.l., Dār al-Kutubi al-Islāmī, n.d.
• Abū al-Husayn al-Basrī. al-Muʿtamad fī uṣūli al-fiḳh. Critical ed. Khalīl al-Mayyis. 2 Volumes. Beirut: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 1403.
• Abu Dāwūd al-Sijistānī. al-Sunan. Critical ed. Ādel Muhammad-Imād Abbās. 7 Volumes. Cairo: Dāru al-Ta’sīl, 2015.
• Alawī b. Ḥāmid b. Muḥammad b. Shihāb al-Dīn. ‘Adālah al-ṣaḥāba lā tastalzim ẓabtahum. San‘ā: Dāru al-Kutub, 2013.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Rivayetinde Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu. Ankara: İlâhiyât Yay., 2004.
• Başaran, Selman. “Fâtıma bint Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/227. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Bayhaqī. al-Ḫilāfiyyāt bayna al-ʿimāmeyn: al-Shāfiʿī wa Abī Ḥanīfa wa aṣḥābih. 8 Volumes. Cairo: al-Rawda li al-Nashr wa al-Tawzī‘, 2015.
• Bukhārī, Muhammad b. Ismā‘īl. Ṣaḥīḥ al-Buḫārī. Critical ed. Muhammad Muhammad Tāmir. s.l., Dāru al-Bayāni al-Arabī, 2005.
• Daraqutnī. as-Sunan. Critical ed. Abdullah Hāshim Yemānī al-Madanī. Beirut: Dāru al-Ma'rifah, 1966.
• Enbiya Yıldırım. “Ashâbın Adaletinin Aklî Temelleri”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe - II - Sahâbe ve Rivâyet İlimleri. 51-67, İstanbul: Ensar Yay., 2015.
• Erdoğan, Tunahan. “İmam Mâturîdî’nin Te’vîl ve Haber Teorilerinin Mukayesesi”. Turkish Academic Research Review 6/3 (2021), 1053-1085.
• Erdoğan, Tunahan. İmam Mâturîdî’nin Düşüncesinde Hadis. Antalya: Akdeniz University Social Sciences Institute, PhD thesis, 2021.
• Erul, Bünyamin. “Sahabe Döneminde ‘Tekzîb’ ve Tekzibin Mahiyeti Rivayetlerdeki Tekzîb İfadelerinin Anlamı Üzerine Bir İnceleme”. The Journal of the Faculty of Divinity of Ankara University 39/1 (1999), 455-489.
• Erul, Bünyamin. Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. Ankara: Otto Yay., 2012.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV Yay., 5. Edition, 2008.
• Gül, Mutlu. “Erken Dönem Usul Eserleri Çerçevesinde Hanefi Fukahasının Sahabe Algısı”. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - IV ed. Ümit Güneş. 4/1009-1022. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2013.
• Hansu, Hüseyin. “Mu’tezile’de Sahâbe Algısı”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe -Sahâbe Kimliği ve Algısı-. ed. M. Abdullah Aydınlı. 487-508. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Ibn 'Abd al-Bar al-Namari. al-Istī‘āb fī ma‘rifat al-aṣḥāb. Critical ed. Ali Muhammad Muavvid-Adel Abdulmawjūd. 4 Volumes. Beirut: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 1415.
• Ibn Abū Ḥātim al-Rāzī. al-Jarḥ wa al-taʿdīl. 9 Volumes. Beirut: Dāru Ihyā’i al-Turāsi al-Arabî, 1952.
• Ibn Abū Shaybah, Abū Bakr. al-Muṣannaf fī al-aḥādīs̱ wa al-ās̱ār. Critical ed. Kamāl Yūsuf al-Khout. 7 Volumes. Riyadh: Maktabah al-Rushd, 1409.
• Ibn al-Ṣalāh al-Shahrazūrī. Ma‘rifat al-anwā‘i ‘ulūm al-ḥadīs̱. Critical ed. Nūr al-Dīn Itr. Syria: Dār al-Fikr, 1986.
• Ibn al-Ṣalāḥ al-Shahrazūrī. Muḳaddimah Ibn al-Ṣalāḥ fī ‘ulūm al-ḥadīth. Critical ed. Abdullah al-Minshāwī. Cairo: Dâru al-Ḥadīth, 1431/2010.
• Ibn Hajar al-Askalānī. al-Iṣābah fī temyīzi al-ṣaḥābah. Critical ed. Adel Ahmed Abdulmawjūd-Ali Muhammad Muavvid. 7 Volumes. Beirut: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 1415.
• Ibn Hajar al-Askalānī. Nuzhāt al-naẓar fī tavżīḥi Nuḫbati al-fiker. Critical ed. Salāh Muhammad Muhammad Awīda. Lebanon: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 2012.
• Ibn Hazm. al-Iḥkām fī uṣūli al-aḥkām. Critical ed. Ahmed Muhammad Shākir. 7 Volumes. Beirut: Dāru al-Afāqi al-Jadīda, n.d.
• Irāqī, Zayn al-Dīn. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-sherḥi Elfiyyat al-ḥadīs̱. Critical ed. Ali Hussein Ali. 4 Volumes. Egypt: Maktabah al-Sunna, 2003.
• Iraqī, Zayn al-Dīn. Sharḥ al-Tabṣira wa al-taẕkira. Critical ed. Abdullatīf al-Humaym-Māhir Yāsīn al-Fahl. 2 Volumes. Beirut: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 2002.
• İbn Adī. al-Qāmil fī ḍuʿafāʾi al-rijāl. Critical ed. Adel Ahmed Abdulmawjūd-Ali Muhammad Muavvid. 9 Volumes. Beirut: al-Kutub al-Ilmiyya, 1997.
• Jaṣṣṣās. al-Fuṣūl fī al-uṣūl. 4 Volumes. s.l, Wizārah al-Awqāf al-Kuwaitiyya, 1994.
• Juwaynī, Imām al-Haramayn. al-Burhān fī uṣūli al-fiḳh. Critical ed. Abd al-Azīm al-Dīb. Qatar: s.n., 1399.
• Kahraman, Hüseyin. Maturidilikte Hadis Kültürü. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Kefevī, Mahmūd b. Süleyman. Katāib al-a’lāmi al-akhyār min fuqahāʾi mezhebi al-Nu‘māni al-mukhtār. Tehran: Kitābhāne-i Majlis-i Shūrā-i-National, 87826, 1a-354a. https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_9654/aelam-alakhya-01.pdf
• Khatīb al-Baghdādī. al-Kifāyah fī ʿilmi al-rivāyah. Critical ed. Māhir Yāsīn al-Fahl. 2 Volumes. s.l., Dâru Ibn al-Jawzī, 1432.
• Köklü, Recep. Hadis Usulünün Teşekkülünde Sosyo-Politik ve Sosyo-Kültürel Bağlam. Samsun: Ondokuz Mayis University Graduate School of Education, PhD Thesis, 2022.
• Māturīdī. Kitāb al-Tawḥīd. Critical ed. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV Yay., 2017.
• Māturīdī. Ta’wīlāt al-Qur’ān. Critical ed. Ahmet Vanlıoğlu etc. 17 Volumes. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Māzerī. ʿĪżāḥ al-maḥṣūl min Burhān al-uṣūl. Critical ed. ‘Ammār al-Tālibī. s.l., Dāru al-Garbi al-Islāmī, n.d.
• Mizzī, Yūsuf b. ʿAbd al-Rahmān. Tahẕīb al-Kamāl fī asmaʾi al-rijāl. Critical ed. Bashshār Awād Ma'rūf. 11 Volumes. Beirut: Muassasah al-Risālah, 1980.
• Muslim b. Hajjāj. Ṣaḥīḥu Muslim. Critical ed. Muhammad b. Nizār Temīm-Haytham b. Nizār Temīm. Beirut: Dār al-Arqām, n.d.
• Nawawī. al-Taḳrīb wa al-tayṣīr li-maʿrifati sunan al-bashīri al-naẕīr. Critical ed. Muhammad 'Uthman al-Khusht. Beirut: Dāru al-Kitābi al-Arabī, 1985.
• Pezdawī, Abū al-Usr. Uṣūl al-Pezdawī. Karachi: Matbaatü Jāwid Berīs, n.d.
• Sahāwī, Shams al-Dīn. Fetḥ al-muġīs̱ bi-sharḥi Elfiyyah al-ḥadīs̱ li al-ʿIrāḳī. Critical ed. Ali Hussein Ali. 3 Volumes. Egypt: Maktabah al-Saniyyah, 2003.
• Sam‘ānī, Abū al-Muzaffer. Ḳawāṭı‘ al-adillah fi al-uṣūl. Critical ed. Muhammad Hasen al-Shafi'ī. 2 Volumes. Beirut: Dāru al-Kutubi al-‘Ilmiyye, 1999.
• Samarqandī, Alaaddīn. Mīzānu al-uṣūl fî natāici al-‘uqūl. Critical ed. Muhammad Zaki Abdulbirr. Qatar: Metābi al-Duha al-Hadīse, 1984.
• Samarqandī, Alaaddīn. Sharhu Ta’wīlāt al-Qur’ān. İstanbul: Topkapi Palace Museum Library, Madinah Department, 179, 1.a-1034a.
• Serahsī, Shamsüleimme. Uṣūlu al-Seraḫsī. 2 Volumes. Beirut: Dāru al-Ma‘rifah, n.d.
• Shawkānī. Irshād al-fuḥūl ilā taḥḳīḳi al-ḥaḳ min ʿilmi al-uṣūl. Critical ed. Ahmad Azv Ināyah. 2 Volumes. Dimashq: Dāru al-Kitābi al-Arabī, 1999.
• Shīrāzī, Abū Ishāq. al-Tabṣıra fī uṣūli al-fiḳh. Critical ed. Muhammed Hasen Heito. Dimashq: Dāru al-Fikr, 1403.
• Suyūṭī. Tadrīb al-rāwī fī sharḥi Taḳrībi al-Nawāwī. Critical ed. Abū Qutayba Nazar Muhammad al-Faryābī. 2 Volumes. s.l., Dāru Tayba, n.d.
• Tahāwī. Sharh al-Maʿānī al-ās̱ār Critical ed. Muhammad Zuhrī an-Najjār-Muhammad Sayyid Jād al-Haq. 5 Volumes. Beirut: Ālam al-Kutub, 1994.
• Tahtacı, Hakan. “Fâtıma Binti Kays ve Rivâyetleri (Nafaka ve Süknâ Meselesi)”. Journal of Suleyman Demirel University Institute of Social Sciences 1/42 (2022), 249-262.
• Tirmidhī. Sunan al-Tirmidhī. Critical ed. Ibrahim Utbah Awd. 5 Volumes. Egypt: Sharqat al Maktabah wa Matbaah Mustafa al-Bābī al-Khalabī, 1975.
• Tuğlu, Nuri. “İmam Mâturîdî’de Sahabe Anlayışı”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar etc. 1/408-415. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Yücel, Ahmet. Hadis Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yay., 2020.
• Zarqashī, Badr al-Dīn. al-Ijāba li-īrādi ma’stadrakathu al-‘Āʾishah ʿalā al-ṣaḥāba. Critical ed. Rifat Fawzī Abdalmuttalib, Cairo: Maktabah al-Hānjī, 2001.