İbn Cüzey’in Tefsirinde Tercih Uygulamaları

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 511 - 541, 15.12.2024

Mehmet Kaya

Öz

Bu çalışmada tercih olgusunun tefsirdeki yansıması incelenmiştir. Bu olgu İbn Cüzey el-Kelbî’nin (ö. 741/1340) et-Teshîl li ʿulûmi’t-Tenzîl adlı eseri çerçevesinde ele alınacaktır. Bu eser âyetlerin yorumunda sıklıkla farklı görüşlere yer yerilmesi ve bu görüşler arasında tercihte bulunulması yönüyle büyük bir önemi haizdir. Eser, mukaddimesinde tefsirde tercih olgusuna ilişkin teorik olarak verilen bilgiler açısından da diğer tefsirlerden ayrışmaktadır. Bir âyete ilişkin farklı yorumların uygulama sahasına sokulamaması yahut bazı görüşlerin birbiriyle uzlaşmaması bu görüşler arasında tercihi zorunlu kılmaktadır. Bu sebeple birçok müfessir tefsirinde farklı yorumlar arasında tercihte bulunmaktadır. Tefsirinde tercihe yoğun biçimde başvuran müfessirlerden biri de Endülüs tefsir geleneğine mensup İbn Cüzey’dir. Tefsirdeki tercih kriterleri incelendiğinde onun, Kur’an yorumunda ihtilafı azaltıp standart bir metot oluşturmayı hedeflediği ifade edilebilir. Eser bu yönüyle hala devam eden tefsirde usulün varlığı tartışmalarına da ışık tutacaktır. Temel amacı tercih olgusunun tefsirdeki fonksiyonunun somut biçimde gösterilmesi olan bu çalışmanın ülkemizde tefsirde tercih olgusu ve İbn Cüzey’in tefsiri hakkında yapılan az sayıdaki literatürün zenginleşmesine katkı sağlaması da amaçlanmaktadır. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizine dayalı olarak hazırlanan bu çalışmada İbn Cüzey’in tercihi hangi kriterler çerçevesinde yaptığı ve hangi konulara yoğunlaştığı sorularına cevap aranmıştır. Araştırma sonucunda müfessirin tefsirinin mukaddimesinde on iki olarak belirttiği tercih ilkelerinin uygulamadaki sayısını yirmi beşe çıkardığı, tercihlerini Kur’an tarihi, tefsir usulü, Kur’an yorumu ve kıraate ilişkin alanlarda uygulamaya geçirdiği, onun bu tercihlerinde mensubu olduğu Endülüs tefsir geleneğinin bariz etkisi olduğu, bu çerçevede Zâhirî bakış açısı, Kur’an bütünlüğü ve rivayetlerle desteklenen görüşler ile mensubu olduğu Mâlikî mezhebinin görüşlerine uygun yorumları tercih ettiği görülmüştür. Ayrıca onun, tefsirinde yer yer belirttiği kriterlere aykırı tercihte bulunduğu da saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tercih, Uygulama, İbn Cüzey, et-Teshîl

The Method of Preference in Ibn Juzay’s Tafsīr

Öz

The study examines the reflection of the phenomenon of preference in tafsir. This will be discussed within the framework of Ibn Juzay al-Kalbī's (d. 741/1340) work al-Tashīl li ulūm al-tanzīl. This work is of great importance because it frequently includes different views in the interpretation of the verses and makes choices between these views. The work differs from other tafsīrs in terms of the theoretical information given about the phenomenon of preference in tafsīr in its introduction. The inability to include different interpretations of a verse in practice or the disagreement of some views with each other makes it necessary to choose between these views. For this reason, many commentators choose between different interpretations in their tafsīrs. One of the commentators who extensively use preference in his tafsīr is Ibn Juzay, who belongs to the Andalusian tafsīr tradition. Upon examining the preference criteria in this tafsīr, it can be concluded that its goal is to minimize controversy and establish a standard approach in the interpretation of the Qur’an. In this respect, the work will shed light on the ongoing discussions about the existence of a method in tafsīr. The main aim of this study is to concretely demonstrate the function of the phenomenon of preference in tafsīr, and it also aims to contribute to enric-hing the limited literature in Turkey on the phenomenon of preference in tafsīr and Ibn Juzay's exegesis. This study employs document analysis and tries to find answers to the questions regarding the criteria under which Ibn Juzay made his choice. As a result of the research, it was found that the commentator increased the number of preference princip-les from twelve, as stated in the introduction of his tafsīr, to twenty five in practice. He applied his preferences in areas such as Qur’an history, tafsīr methodology, Qur’an interp-retation, and recitation, and his preferences were clearly influenced by the Andalusian tafsīr tradition. It has been observed that he preferred interpretations in line with the Zahiri perspective, the integrity of the Qur’an, the views supported by narrations, and the views of the Maliki sect to which he adheres to. It has also been determined that he made choices that contradicted the criteria he stated in his commentary.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Preference, Practice, Ibn Juzay, al-Tashīl

Kaynakça

• ʿArdu Kırââti’l-Kurrâ’ fî Sûrati’l-Enʿâm. “el-Kırââtü’l-Kur’âniyye”. Https://Www.Nquran.Com/Ar/İndex.Php?Group=tb1&tpath=2&sorano=6&ayano=57, ts. Erişim 29 Haziran 2024.
• el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-miʾeti’s-sâmine. 6 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-Usmâniyye, 1972.
• Aydın, Atik. “Taberî’nin Kur’an Anlayışı ve Te’vil Tercihleri”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2010), 271-293.
• Başoğlu, Tuncay. “Muhkem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/42-44. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bekiroğlu, Harun. Kur’an Yorumunda Fıkıh Usûlünün İşlevi. Ankara: Araştırma Yay., 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Dımeşk: Dârü İbn Kesîr,1993.
• Ceran, Zeynep. “Kur’an Ayetleri Işığında Tarihin Tekerrür Probleminin Değerlendirilmesi”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2016), 9-31.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Demir, Recep. “Tefsirde İhtilâf Olgusu ve Tercih İlkeleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (2021), 1-35.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Divlekci, Celalettin. “Tefsirde Yorum Farklılığına Yol Açan Sebepler”. EKEV Akademi Dergisi 18/58 (2004), 1-20.
• Dursun, Hüseyin. “Arapça Atıf Harflerinin İslam Hukuku İhtilaflarındaki Fonksiyonu ve Önemi”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 17 (30 Aralık 2023), 171-206. https://doi.org/10.47502/mizan.1370129
• Durur, Mehmet Ali. Abdullah İbn Abbâs’ın Kur’an’ı Tefsiri ve Tefsirde Dilbilimsel Tercihleri. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl el-ʿAttâr vd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2000.
• Ebü’l-Bekā, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî. el-Külliyyât Muʿcem fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lüğaviyye. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Mısır: Müessesetü’r-Risâle, 1431.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail b. Ebî Musa. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1397.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen. Kitâbü’l-Lümaʿ fi’r-raddi ʿalâ ehli’z-zeyği ve’l-bidaʿ. Mısır: Matbaʿatü Mısr, 1955.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed ʿAvvid Murʿib. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Cevâhiru’l-Kur’ân. thk. Muhammed Reşid Rıza el-Kabbânî. Beyrut: Dârü İhyâi’l-ʿUlûm, 1986.
• Gürel, Ramazan. “Kur’ân-ı Kerim’de Tercih İfade Eden Kavramlar Işığında ‘Tercihte Bulunma’ Olgusunun Eğitici Yönleriyle Analizi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013), 217-252.
• Güven, Mustafa. “Kur’an’ın Anlaşılmasında Müteşabihat Problemi ve Te’vil”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 3/5 (30 Mart 2021), 293-321. https://doi.org/10.17540/hy.v3i5.93
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî. 8 Cilt. Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Harbî, Menhecü’l-İmâm İbn Cerîr et-Taberî fi’t-tercîh beyne’l-akvâli’t-tefsîriyye -dirâse nazariyye tatbîkiyye-. Riyad: Merkezü Tefsîr li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2010.
• Harbî, Hüseyn b. Ali Hüseyn. Kavâʿidü’t-tercîh ʻınde’l-müfessirîn dirase, nazariyye, tatbîkıyye. Riyad: Dârü’l-Kâsım, 1996.
• Hatîb, Ahmed Saʿd. Mefâtîhu’t-tefsîr -Muʿcem şâmil limâ yehümmü’l-müfessiru maʿrifetehu min usûli’t-tefsîr ve kavâidih ve mustalahâtih ve mühimmâtih. 2 Cilt. el-Memleketü’l-ʿArabiyye es-Saʿûdiyye: Dârü’t-Tedmüriyye, 2010.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Cüzey. Takrîbu’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed el-Muhtâr b. eş-Şeyh Muhammed el-Emîn eş-Şınkîtî. Medine, 2002.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ʿulûmi’t-Tenzîl. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1995.
• İbn Fâris, Ebü’l Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʿcemu mekâyisi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti ʿulemâi’l-mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. Kahire: Dârü’t-Türâs, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddîn Nasrullah b. Muhammed. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabâne. 4 Cilt. Kahire: Dârü’n-Nahda, ts.
• Kādî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed. Şerhu usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Kâfiyeci, Ebû Abdillâh Muhammed b. Süleyman. et-Teysîr fî kavâʿid-i ʿilmi’t-tefsîr. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Karahan, Fatma Bayraktar. “Endülüs Emevîleri Döneminde Kelâm Karşıtlığının Sebepleri”. Bilimname 2019/37 (30 Nisan 2019), 141-167. https://doi.org/10.28949/bilimname.447178
• Karpat, Işıl - Aktuğlu, Ayşen. “Tüketiciler Markaları Nasıl Tercih Ediyor? (Kamu Sektörü Çalışanlarının Giysi Markalarını Tercihini Etkileyen Faktörlere Yönelik Bir Araştırma)”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2006), 43-59.
• Kaya, Eyyüb Said. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Mehmet. “Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-Muhît’i Çerçevesinde Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir İlminin Mahiyetine Yaklaşımlar -Klasikten Çağdaş Döneme. 21-52. ed. Enes Büyük. İstanbul: Kitâbî Yayıncılık, 2023.
• Kaya, Mehmet. Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri -Bahru’l-muhît Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kaya, Mehmet. “Kur’an’ın Eleştirilen Yorum Biçimlerinin Ortak İfadesi: Tevil ve Çeşitleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (27 Eylül 2018), 123-165. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/39916/473670
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Neşriyat, 1993.
• Kutlu, Sönmez. “Vaʿd-Vaîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Makarrî, Ahmed Muhammed et-Tilmisânî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîru’l-Mâtürîdî-Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2003.
• Özel, Ahmet. “İbn Cüzey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özsoy, Ömer. “Tefsirin Açmazı Kur’an’ı Başka Zamanlara Konuşturmak”. Kur’an’ı Anlama Yolunda Kuramer Konferansları-I. 61-70. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa. İlahi Hitabın Tefsiri. 3 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Parlatır, İsmail vd. Türkçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: TTK Basımevi, 8. Basım, 1998.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ziyâüddîn er-. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî-Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman er-. Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyye fi’t-tefsîr -sıfâtuh ve hasâisuh. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1997.
• Sağır, Cenkan. Karar Verme Sürecini Etkileyen Faktörler ve Karar Verme Sürecinde Etiğin Önemi: Uygulamalı Bir Araştırma. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Süyûtî, Abdurrahman Ebûbekr Celâleddîn es-. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Abdurrahman Ebûbekr Celâleddîn es-. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. el-Memleketü’l-ʿArabiyye es-Saʿûdiyye: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-ʿÂmme, 1974.
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsîr Kültürü”. Journal of Divinity Faculty of Hitit University 11/21 (01 Ocak 2012), 53-72. https://doi.org/10.14395/jdiv81
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Abdillah. Fethu’l-kadîr el-câmiʻ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʻilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdillah eş-. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakk min ʿilmi’l-usûl. thk. eş-Şeyh Ahmed ʿAzv ʿİnâye. 2 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1999.
• Şimşek, M. Sait. Kur’an’ın Anlaşılmasında İki Mesele. Konya: Kitap Dünyası, 2012.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiʻu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. 24 Cilt. Kahire: Dârü Hecr, 2001.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali İbnü’l-Kâdî et-. Mevsûʿatü keşşâf-i ıstilâhâti’l-fünûn ve’l ʿulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevra. Sahîhu süneni’t-Tirmizî. Riyad: Mektebetü’l-Ma’ârif, 2000.
• Yapıcı, Asım - Zengin, Zeki Salih. “İlâhiyat Fakültesi Öğrencilerinin Değer Tercih Sıralamaları Üzerine Psikolojik Bir Araştırma: Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Örneği”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/4 (2003), 173-206.
• Yar, Erkan. “Kur’an’ın Özgün ve Benzeşimli Ayetleri: Muhkem ve Müteşâbih”. Kader 20/1 (30 Haziran 2022), 1-22. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1104319
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müteşâbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/204-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/59-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 2001.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Ahmed ez-. el-Keşşâf ‘an hakâikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Mustafa Hüseyn Ahmed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah ez-. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1957.
• Zürkânî, Muhammed ʿAbdülazîm ez-. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaʿatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1431.