Bir Hilâfet Mücadelesinin Arka Planı: Bilge Halife Me’mûn ile Sanatçı Halife İbrâhim b. Mehdî

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 543 - 560, 15.12.2024

Nadir Karakuş

Öz

İslâm tarihinde amca ve yeğen arasında geçen iktidar mücadeleleri, Asr-ı Saadet’ten Emevîlere, Abbâsîlerden daha sonraki hanedanlara varıncaya kadar kendisini göstermiştir. Bunlar arasında en ilginç ve sıra dışı özelliklere sahip olanı ise Abbâsî halifesi Me’mûn ile amcası İbrâhim b. Mehdî arasında geçen olaydır. Ana kaynaklar yanında modern çalışmalar ve oryantalist araştırmalarla desteklenen bu makalede, bilim ve hikmet ehli ile sanat ve musiki ile uğraşanların mücadelesinin nasıl sonuçlanacağının cevapları aranmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda, aynı zamanda melodiler ve duygularla, akıl ve iradenin hür düşünce ufkunda yaptığı yolculuğun sonucunun ne olacağının cevabı verilmiştir. Konuyu daha net ortaya koyabilmek için musikişinas İbrâhim b. Mehdî ile bilge halife Me’mûn’un hayatlarından kesitler sunulmaya gayret edilmiştir. Onların çevrelerinde yer alan kişiler, sanatçılar ve devlet adamlarının bu sürece katkıları ile her iki şahsiyetin bulundukları görevler ve devlet tecrübeleri de makalenin merkezinde yer almıştır. Daha sonra, yaşanan iktidar mücadelesinden kesitler aktarılarak evliliklerden, tecrübelere, kumandanlardan devlet adamlarına kadar bazı tahlillerde bulunulmuştur. İki hanedan üyesinin iktidar mücadelesini irdelemeyi amaçlayan bu makale, bilge ile müzisyen olarak tanımlamayı tercih ettiğimiz iki halife üzerinden hikmet ehli ile sanat erbabının yönetimdeki başarıları ve zaaflarını merkeze almıştır. Çalışma neticesinde bazı sonuçlara ulaşılmış, bilim ve hikmetin devlet yönetiminde sanattan daha ön planda olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Abbâsîler, Me’mûn, İbrâhim b. Mehdî, Rekabet

The Background of a Caliphate Struggle: The Sage Caliph Ma’mūn and the Artist Caliph Ibrāhīm b. al-Mahdī

Öz

Power struggles between uncle and nephew in Islāmic history have manifested themselves from the Asr-ı Saādet to the Umayyāds, from the Abbāsids to the later dynasties. Among these, the one with the most interesting and extraordinary features is the incident between the Abbāsid caliph al-Ma’mūn and his uncle Ibrāhīm b. al-Mahdī. This article, supported by modern studies and orientalist research as well as main sources, aims to see how the struggle of the people of science and wisdom and those dealing with art and music will end. In this context, it also addresses the outcome of the journey of reason and will within the realm of free thought, guided by melodies and emotions. To clarify the subject, examples from the lives of the musician Ibrāhīm b. al-Mahdī and the wise caliph al-Ma’mūn have been presented. The article focuses on their roles, state experiences, and the contributions of those around them, including artists and statesmen, to this process. After that, sections from the power struggle are presented from marriages to experiences, from commanders to statesmen and some analyses are made. This article, which aims to examine the power struggle between two members of a dynasty, centers on the strengths and weaknesses in governance of sages and artists through the lens of two caliphs, whom we prefer to describe as "the wise" and "the musician”. As a result of the study, some conclusions were drawn, and it was concluded that science and wisdom were more prominent than art in state administration.

Anahtar Kelimeler

History of Islām, Abbāsids, al-Ma’mūn, Ibrāhīm b. al-Mahdī, Competition

Kaynakça

• Abbott, Nabia. Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Hārūn al-Rashīd. Chicago: University of Chicago Press, 1946.
• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Târihi. çev. Ö. Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları, 1950.
• Anonim. el-Uyûn ve’l-hadâik fî ahbâri’l-hakâik. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1871.
• Atçeken, İsmail Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Baloch, N. A. “The Origin of Kalilah wa Dimnah”. Sind University Research Journal 1 (1961), 16-21.
• Barthold, Wilhem. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. nşr. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1959.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân, Ülkelerin Fetihleri. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Berrû, Tevfik. Târîhu’l-Arab kable’l-İslâm. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, ts.
• Bosworth, C. E. “The Rise of Kerramiyyah in Khurasan”. The Moslem World 50 (1960), 5-14.
• Buhârî. Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsırunnâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cenedî, Muhammed. es-Sülûk fî tabakâti’l-ulemâ-i ve’l-mülûk, (Tabakâtü’l-Cenedî). thk. Muhammed b. Ali b. Huseyn. y. y., Mektebetü’l-İrşâd, 1995.
• Cooperson, Michael. Classical Arabic Biography: The Heirs of the Prophets in the Age of al-Ma’mun. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe. Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmun’îm Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ebü’l-Fidâ. el-Muhtasar fî ahbari’l-beşer. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısrî, ts.
• Ezdî, Yezîd b. Muhammed. Târîhu’l-Mevsıl. nşr. Ali Habîbe. Kahire: Lecnetü İhyâi't-Türâsil'l-Arabî, 1967.
• Farmer, Henri George. A History of Arabian Music. London: Luzac Publishing, 1929.
• Frye, Richard N. “The Role of Abū Muslim in the Abbasid Revolt”. The Moslem World 37 (1947), 28-38.
• George, Linda S. Golden Age of Islam. New York: Benchmark, 1998.
• Gibb, Hamilton A. R. Orta Asya’da Arap Fetihleri. çev. Hasan Kurt. Ankara: Çağlar Yayınları, 2005.
• Goitein, Shelomo Dov. Studies in Islamic History and Institutions. Leiden: E. J. Brill, 1968.
• Gray, Basil. “Fourteenty-Century Illustrations of the Kalilah and Dimnah”. Ars Islamica 7 (1940), 134-140.
• Halife b. Hayyât. Târîhu Halife b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1397.
• Hândmîr. Düstûrü’l-vüzerâ. nşr. Saîd-i Nefîsî. Tahran: İntişarat-ı İkbal 1317.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. Beyrut, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Hill, D. R. The Book of Ingenious Devices by the Banû (Sons of) Mûsâ bin Shâkir. London: Springer 1979.
• Hitti, Philip K. Arap Tarihinin Mimarları. çev. Ali Zengin. İstanbul: Risale Yayınları, 1995.
• Hitti, Philip K. History of the Arabs. London: Macmillan Publishing, 1984.
• Hitti, Philip K. Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Honigmann, E. Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• İbn A‘sem el-Kûfî. Fütûh. nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: y.y., 1992.
• İbn Abdürabbih. el-İkdü’l-ferîd. thk. Abdülmecid er-Ruhaynî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Asâkir. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebû Usaybia, Muvaffakuddîn. Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Haldun. Kitâbü’l-iber ve dîvânu mübtede’ ve’l-haber fî tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve âsirihim min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halil Şahâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1985.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sadr, 1900-1904.
• İbn Havkal en-Nasîbî. Kitâbü sûreti’l-arz. nşr. J. H. Kramers. Leiden: E. J. Brill, 1938.
• İbn Hişâm. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. M. es-Sekkâ-İ. Ebyârî-A. Şelbî. Kahire: y.y. 1955.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah et-Türkî. b.y., Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Kuteybe. eş-Şi’r ve’ş-Şuarâ . Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1423.
• İbn Manzûr. Muhtasar-ı Târih-i Dımaşk. thk. Ruveyha en-Nahhâs vd. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1984.
• İbn Murtazâ. Kitâbü Tabakāti’l-Mûtezile. nşr. S. D. Wilzer. Wiesbaden: y.y., 1961.
• İbn Rüste. Kitâbü’l-A’lâkı’n-Nefîse. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E. J.Brill, 1967.
• İbn Sâ’d. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Tağrîberdî. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr. M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbnü’l-Adîm. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. by: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb fî târîhi Haleb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-tarih. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Fakîh. Kitâbü’l-büldân. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin. Kitâbü’l-egânî. thk. İhsan Abbas vd. Beyrut: Dâru Sâdır, 1429/2008.
• İstahrî, İbrâhim b. Muhammed. Mesâlikü’l-memâlik. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. Subhu’l-a’şâ fî sınaâti’l-inşâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• Karakuş, Nadir. Bir İhtilalcinin Anatomisi, Ebû Müslim Horasani. İstanbul: Neva Yayınları, 2017.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. Kilisli Muallim Rifat vd. İstanbul: MEB Yayınları, 1360-62/1941-43.
• Kazvînî, Hamdullah. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kennedy, Hugh. Early Abbasid Caliphate. London: Revivals, 1981.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed. Kitâbü vülât ve kitâbü’l-kudât. nşr. Rhuvon Guest. Leiden: E. J. Brill, 1964.
• King, David A. “İslamic Math And Science”. Journal For The History of Astronomy 9 (2012), 212-218.
• Kiraz, Seydi. “Süleyman Giryânî’nin On İki İmam Menâkıbnâmesi”. Turkish Studies Comperative Religious Studies 12/10 (2017), 185-224.
• Lassner, Jacob. “Did the Caliph Abu Ja‘fer al-Mansur Murder his Uncle Abdullah b. Ali and Other Problems with in the Ruling House of the Abbasids”. Studies in Memory of Gaston Wiet. ed. Myriam Rosen-Ayalon. 69-99. Jerusalem: y.y., 1977.
• Lassner, Jacob. Islamic Revolution and Historical Memory. New Haven: Connecticut: American Oriental Society, 1986.
• Latham, J. D. “Ibn al-Muqaffa’ and Early Abbasid Prose”. Abbasid Belles-Lettres. ed. Julia Ashtiany vd. 48-77. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Lombart, Maurice. Golden Age of Islam. Princeton: Markus Wiener, 2003.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hitât-ı ve’l-asâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1418.
• Mansurnoor, A. “The Significance of the Murder of Walīd II in Early Islamic History”. Hamdard Islamicus 13/4 (1990), 65-75.
• Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyn. et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Dünya Coğrafyası ve Tarihi. çev. Mithat Eser. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyn. Mürûcü’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. nşr. Kemâl Hasan el-Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muir, William. The Caliphate: Its Rise, Decline and Fall. London: Kessinger Publishing, 1984.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam’da Bilim ve Medeniyet. çev. Naci Avcı vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Nicholson, Raymond A. A Literary History of the Arabs. London: Routledge, 1907.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yay.,2019.
• Sarıçam, İbrâhim. “İbrâhim b. Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/320-321. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sharon, Moshe. Black Banners from the East, Revolt: The Social and Military Aspects of the Abbasid Revolution. Hebrew: Max Schloessinger Memorial Fund, 1990.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Sicistânî, Ebû Süleymân. Müntehabü sıvâni’l-hikme. nşr. Abdurrahman Bedevî. Tahran: y.y., 1974.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). Beyrut: Dârü’t-Türâs, 1387.
• Vajda, Georges. “Les Zindîqs en pays d’Islam”. Rivista degli Studi Orientali 17 (1938), 169-181.
• Vâkıdî, bû Abdillâh Muhammed b. Ömer. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Dârü’l-A’lemî, 1409/1989.
• Vasiliev, A. A. Bizans İmparatorluğu Tarihi. çev. Arif Müfit Mansel. Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
• Watt, William Montgomery. Mahomet à Médine. Paris: Payot, 1959.
• Welhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: AÜ İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Târîhu’l-Ya’kûbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. Beyrut: el-A’lemî, 2010.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-üdebâ: irşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Yümnî, Bahâüddin el-Cündî. es-Sülûk fî tabakâti’l-ulemâi ve’l-mülûk. San’a: Mektebetü’l-İrşâd, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. b.y., Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zeydân, Corcî. İslâm Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yay., 2012.