KUDVETÜ’L-ÂMÂL’İN ŞEKİL VE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ: MANZUM HADİS TERCÜMELERİ BAĞLAMINDA İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 69 - 104, 28.07.2025

Necati İşler

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1733111

Öz

Türk edebiyatında manzum hadis tercümelerine hasredilmiş eserlerin dışında birçok hadisin manzum tercümesine de yer veren eserler kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri de tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY 5742) kayıtlı bulunan Kudvetü’l-âmâl’dir. Bu makale manzum hadis tercümeleri bağlamında Kudvetü’l-âmâl’in şekil ve muhteva özelliklerini betimsel analiz yöntemiyle incelemeyi amaçlamaktadır. Kudvetü’l-âmâl, Gelibolulu Mustafa b. İbrâhîm’in (ö. 1024/1615) Zübdetü’l-emsâl isimli Arapça mensur eserinden nazmen tercüme edilmiştir. Tercümeye kaynaklık eden Zübdetü’l-emsâl, III. Murad (1574-1595) döneminde telif edilmiştir. Müellifi tespit edilemeyen Kudvetü’l-âmâl ise IV. Murad (1623-1640) devrine aittir. Son kısımları eksik olan eser 138 varaktan oluşmaktadır. Eserin mevcut bölümlerinde şairin adı veya mahlası yer almamaktadır. Mesnevi nazım şekliyle yazılan eser, hadislerin ve darb-ı mesellerin tercümelerinden oluşmaktadır. Belirli konulardaki hadis ve atasözlerini ayrı başlıklar halinde derlemiş bir eser olması hasebiyle müstakil atasözleri kitaplarından ve manzum hadis tercümelerinden farklılık göstermektedir. Bu açıdan Kudvetü’l-âmâl, atasözleri kitabı olmasının yanı sıra manzum hadis tercümesi olarak da değerlendirilebilir. Yirmi bölüm olarak tertip edilen eserin ilk bölümü yöneticilere ve sultanlara ayrılmıştır. Eserde siyaset, ibadet, ahlak, inanç ve toplumla ilgili konulara yer verilmiştir. Didaktik bir amaçla yazılan eserde sanatlı ifadeler nadiren yer almaktadır. Eserde Eski Anadolu Türkçesine ait ek ve kelimeler de bulunmaktadır. Daha önce akademik bir çalışmaya konu olmamış özgün bir kaynak olarak dikkat çeken eser, Türk İslam edebiyatındaki manzum hadis tercüme geleneğinin gelişim seyri açısından önem arzetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı , Gelibolulu Mustafa b. İbrâhîm , Zübdetü’l-emsâl , Kudvetü’l-âmâl , Manzum Hadis Tercümeleri.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. thk. Abdülhamîd b. Ahmed. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1420.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsnedü İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Aksoy, Hasan. Mustafa Âlı̂’nin Manzum Kırk Hadis Tercümeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1991.
• Arslan, M. Abdullah - Dölek, Adem. Necip Fazıl’ın 101 Hadis Manzum Meal Tefsir İsimli Eserindeki Hadislerin Tahkîki, Tahrici ve Edebi Yönden Değerlendirilmesi. Kitap Dünyası Yayınları, 2015.
• Avcı, İsmail. Hazînî’nin Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Vekâleti Yayınları, 1951.
• Başaran, Selman. Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları, 1994.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-Hüsrevcirdî. Şu’abu’l-îmân. thk. Abdülaliyy Abdülhamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Brockelmann, Carl. Geschichte Der Arabischen Literatur Supplementbande. 3 Cilt. Leiden: Brill, 1938.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. es-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 1422.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Ceyhan, Adem - Koşik, Sercan. “Cemâlî’nin Risâle-i Durûb-ı Emsâl’i”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 16/16 (01 Temmuz 2016), 33-76.
• Çalka, Mehmet Sait. “Âyet ve Hadis Şerhi Bağlamında Atebetü’l-Hakâyık’ı Okumak”. Yeni Türkiye 25/106 (2019), 303-309.
• Çelebioğlu, Amil. Mesnevi-i Şerif Manzum Nahifi Tercümesi. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1967.
• Demirdöğen, Melek. “Enver Tuncalp’in Çocuklar İçin Yazılmış ‘Manzum Hadisler’i Üzerine Bir İnceleme”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (30 Haziran 2018), 305- 340.
• Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. el-Edeb. thk. Muhammed Rızâ el-Kahvecî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Efendioğlu, Mehmet. “Şihâbü’l-Ahbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Fayda, Mustafa. “Prof. Dr. Ali Yardım (1939 - 2 Ocak 2006)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (23 Ocak 2014). https://doi.org/10.15370/muifd.55317
• Gökçe, Ferhat. “Buhara’dan Anadolu’ya İmâmzâde ve Şir’atü’l-İslâm”. Orta Asya’dan Anadolu’ya İlmin Yolculuğu, 174-227.
• Gökgöz, Turgay. Gelibolulu Mustafa b. İbrâhîm ve Zübdetü’l-emsâl Adlı Eseri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Güngör, Zülfikar. “Türk-İslâm Edebiyatı’nın Kaynağı Olarak Hadisler”. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu (Çorum , 20-22 Nisan 2007). 201-211. Çorum: İslâmi İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
• Işıl, Fatih. Edebiyatımızda Hadîs-i Şerîfler ve Âsâr-ı Kemâl’deki Bin Ehâdîs Şerhi (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethü’l-bârî bi-şerhi sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî ve Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1380.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1388.
• İslamoğlu, Abdülmecit. Davud-ı Halveti ve Gülşen-i Tevhidi. Bolu: Bolu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2013.
• İşler, Necati. Muhammed b. İbrahim’in Manzum Şir’atü’l-İslam Tercümesi (Şir’a-i Manzume) (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kara, Mehmet. “Kutadgu Bilig’de Kur’an ve Hadisin Tesiri”. Türk Dünyası Araştırmaları 72 (1991), 49-85.
• Karahan, Abdulkadir. İslam-Türk Edebiyatında Kırk Hadis. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Karahan, Abdülkadir. “Kırk Hadis (Türk Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/470-473. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kaya, Mahmut. Manzum 101 Hadis. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-Müellifîn Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Daru İhyai′t-Turas el-Arabî, ts.
• Kudâî, Ebû Abdullah Muhammed b. Selâme. Müsnedü’s-şihâb. thk. Hamdi Abdülmecid Es-Selefi. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1407.
• Kut, Günay. “Âşık Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/549-550. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Mustafa b. İbrâhîm. Zübdetü’l-emsâl. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi, 02135-001. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/375769
• Mustafa b. İbrâhim el-Geliboluvî en-Nakşibendî. Tuhfetü’l-ihvân ale’l-avâmil. İstanbul: el-Hac Muharrem Efendi Matbaası, 1283.
• Muttakî, Alî b. Hüsâmiddîn el-Hindî. Kenzü’l-ummâl. thk. Bekrî Hayyanî, Safvet es-Sakâ. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1356/1937.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. es-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• Nazm-ı Zübdetü’l-emsâl (Nazm-u zübdet-ül emsal). “İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı”. 29 Mayıs 2024. Erişim 29 Mayıs 2024. http://katalog.istanbul.edu.tr
• Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn. Behcetü’l-mecâlis ve ünsü’l-mecâlis. b.y.: y.y., ts.
• Öztoprak, Nihat. Klasik Türk Edebiyatında Manzum Yüz Hadisler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Recaizade Mahmud Ekrem. Ta’lîm-i Edebiyât. İstanbul: Mihran Matbaası, 1299.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi. Ankara: Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Sevgi, Ahmet. “Molla Câmî’nin ‘Erbaîn’i ve Türkçe Manzûm Tercümeleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 6 (01 Aralık 1999), 1-145.
• Sofuoğlu, M. Cemal. “Kur’an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’deki İzleri”. Yeni Türkiye 22/91 (2016), 136-144.
• Söylemez, İdris. Türk-İslam Edebiyatında Manzum Kırk Hadisler (İnceleme-Metin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Şeker, Mehmed. “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Eserlerinin Yeni Bir Tasnifi ve ‘Mevâ’idü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis’ Adlı Eseri” 4/38 (15 Kasım 1979), 81-90.
• Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü (Lehçediz). “Buğday”. Erişim 21 Mayıs 2024. https://lehcediz.com
• Turgut, Ali. “Muhyiddin Mehmed, Hatibzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/84. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Tüccar, Zülfikar. “Meydânî, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/501-502. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü (Tees). “Hatib-zâde Muhyiddin Mehmed Efendi”. Erişim 20 Mayıs 2024. https://teis.yesevi.edu.tr
• Yardım, Ali. “Kudâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/309-310. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yardım, Ali. Mesnevi Hadisleri. İstanbul: Damla Yayınevi, 2008.
• Yazıksız, Necip Asım. “Hadîs-i Erbaîn Tercümeleri, Câmî’nin Tercümesi”. Millî Tetebbûlar Mecmuası, 143-165.
• Yıldırım, Ahmet. “Dîvân-ı Hikmet’te Yer Alan Hadislerin Kaynakları ve Değerlendirilmesi”. Diyanet İlmi Dergi 52/4 (01 Aralık 2016), 45-68.
• Yüceer, Mustafa. Hadis İlmi Açısından Osmanlı Manzum Hadis Edebiyatında Yer Alan Rivâyetler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Zirikli, Hayreddîn b. Muhammed. el-A’lâm, ts.
• Kudvetü’l-âmâl. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, 5742. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty05742.pdf
• Mevsûatu’l-Fıkhi’l-İslâmî. 48 Cilt. Kâhire: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1442.