Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi: 1961–2003

Yıl 2012, Cilt: 2 Sayı: 1, 21 - 30, 01.04.2012

Ahmet Öner Kurt Tayyar Şaşmaz

Öz

Sağlık hizmetlerinin ve hekimliğin temel amacı, toplumları ve kişileri
hastalıklardan korumaktır. Bunun için ülkede koruyucu sağlık hizmetlerini
eşit ve bütün olarak sunabilecek birinci basamak sağlık hizmetlerinin olması
gereklidir. Ülkemizde birinci basamak sağlık hizmetleri 1961 yılına kadar dikey
sağlık örgütleri ve hükümet tabipliği ile yürütülmüştür. 1961 yılında çıkarılan
224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun ile sağlık
hizmetlerinin yatay bir örgütlenme modeliyle sosyalleştirilmesi amaçlanmıştır.
Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi ile “dar bölgede geniş tabanlı hizmet”
modeli ön görülmüş, koruyucu sağlık hizmetlerine önem ve öncelik verilmiştir.
Sağlık ocaklarında tam süre çalışan geniş bir ekip tarafından sunulan,
toplumcu anlayış ile, eşit, sürekli, parasız, entegre ve basamaklandırılmış
sağlık hizmeti Sosyalleştirmenin temel ilkeleri olarak kabul edilmiştir. 1963
yılında Muş iliyle başlayan ilk uygulama, 1981 yılına kadar 45 ile yayılabilmiş
ve 1983 yılında diğer illerin de sosyalleştirildiği ilan edilmiştir.
Sosyalleştirmeden sonraki yıllarda yayımlanan; “Alma Ata Bildirgesi” (1978),
“2000 Yılı Herkes İçin Sağlık Hedefleri” (1984) ve “Sağlık 21 Hedefleri”
(1998) gibi uluslararası düzeyde halk sağlığı politikalarını belirleyen üç
belgenin sosyalleştirmenin temel ilkelerini içermesi de bu sağlık sisteminin
doğruluğunun göstergesidir.
Sosyalleştirme, daha hazırlıklarının yapıldığı günlerden itibaren çeşitli
siyasal engellerle karşılaşmış ve hiç bir zaman tam olarak uygulanmamıştır.
Merkezi hükümetler tarafından sosyalleştirme için gerekli bütçenin
çıkarılmaması, sağlık ocaklarının yeterli donanım ve altyapıdan yoksun
bırakılması, sosyalleştirmenin gereksindiği insan gücü ve yönetici kadrosunun
yetiştirilmemesi ve sevk sisteminin uygulanmaması sağlık hizmetlerinin
sosyalleştirilmesini engelleyen faktörlerin başında sayılabilir. Sosyalleştirmeye
eşitlikçi özünü ortaya çıkarması ve kapsayıcılığını geliştirmesi için gereken
destek verilmemiştir. Ülkemizde 1961 yılında yasal olarak başlayan
sosyalleştirme, “Sağlıkta Dönüşüm Programıyla” 2003 yılında fiilen sona
erdirilmiştir.
Sonuçta; sosyalleştirmenin temel ilkeleri uluslararası düzeyde halen
geçerliliğini korumaktadır. Bu ilkeler göz ardı edilerek, çağdaş sağlık hizmeti
sunumunun olanaklı olmadığı kanısındayız.

Anahtar Kelimeler

Sağlık hizmetleri, Sağlık örgütlenmesi, Sağlık politikaları, Sosyalleştirme

The Socialization of Health Services in Turkey: 1961–2003

Öz

The main purpose of health care services and the science of medicine is to
protect individuals and societies against illnesses. The presence of primary
health care units that provide protective health services sufficiently and
comprehensively is therefore crucial. In Turkey, primary health care services
were carried out by vertical health institutions and state health centers until
1961. The Law No. 224 on the Socialization of Health Services passed in 1961
aimed to socialize health services by employing a horizontal organizational
structure.
Along with the socialization of health services, a district-based model
providing mass services was adopted, and the protective health services
were prioritized. The main principle of the socialization of health services
was to provide free, equal and permanent health services for all in health
care centers where an extensive team of health care professionals worked
full-time. This socialist change was also meant to ensure integration and
gradation in health services. The implementation of this law started in 1963
in Muş. By 1981, 41 cities had socialized health services, and it was declared
that the health services were socialized in all cities in 1983.
The fact that three international documents declared in the following years,
namely “Alma Ata Declaration” (1978), “Health for all by the Year of 2000”
(1984), and “Health 21 Targets” (1998) also included the basic principles of
socialization is sing of how sound and fitting this law was.
There have always been political objections to the socialization of health
services, and a complete socialization was never achieved. Among the
factors that impeded the socialization of health services were the inadequate
budget allocated by the central governments, lack of necessary equipment
and infrastructure in the health care centers, absence of qualified human
resources and managers required by the process of socialization and
ineffective implementation of the referral system. The process of socialization
never received the necessary support that would have made possible the
egalitarian and comprehensive services that the concept of socialized health
services implies. The process of socialization that started in 1961 virtually
came to an end with the “Transformation in Health Program” instigated in
2003.
In conclusion, the main principles of socialization are still recognized
internationally. Therefore, governments have to take these principles into
account to be able to offer modern health services

Anahtar Kelimeler

Health Services, Organization of Health Services, Health Polices, Socialization

Kaynakça

• TC Resmi Gazete (1961) Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi hakkında kanun. 12 Ocak 1961. Sayı: 10705, s: 3076–9.
• Fişek N. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetlerinde Sağlık Politikaları. Prof. Dr. Nusret Fişek’in Kitaplaşmamış Yazıları – I Sağlık Yönetimi. TTB Yayınları Ankara 1991.
• Altay A. Sağlık hizmetlerinin sunumunda yeni açılımlar ve Türkiye açısından değerlendirilmesi. Sayıştay Dergisi. 2007;64: 33-58.
• Aksakoğlu G. Sağlıkta sosyalleştirmenin öyküsü. Memleket Siyaset Yönetim Dergisi. 2008;8: 7–62.
• Umumi Hıfzıssıhha Kanunu. Resmi Gazete Tarihi: 06.05.1930, Resmi Gazete Sayısı: 1489. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011. Erişim adresi: http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1489. pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1489.pdf
• Eren N, Tanrıtanır N. Cumhuriyet ve Sağlık. TTB Yayınları. Ankara: 1998. s: 6-22.
• Akın A. Türkiye’de sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi uygulamalarının ilk döneminde yönetim (1963–1980) başarılı oldu mu? Sağlık reformlarının sağlık yönetimine etkileri sempozyumu. Sempozyum Kitabı; 2009 19–21 Kasım Bursa s: 4–11.
• Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1963–1967. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı. Ocak 1963.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1961). Kanunun Resmi Gazete ile İlanı: 20/7/1961, Sayı: 10859. Erişim tarihi: 21 Şubat 2011. Erişim adresi: http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa61.htm
• Milli Birlik Grubu adına Vehbi Ersü’nün konuşma metni. Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi. Cilt: 63 Toplantı: 10, 33ncü Birleşim 31.01.1971 s: 578–9.
• Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001–2005. 2003 Yılı Programı. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müste- şarlığı.
• Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge (154 sayılı yönerge). T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Tarih: 20.12.2001, Sayı: 8597.
• Öztek Z. Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesinde 1980 sonrası yönetim anlayışı. Sağlık reformlarının sağlık yönetimi- ne etkileri sempozyumu. Sempozyum Kitabı; 2009 19–21 Kasım Bursa s: 12–8.
• Pala K. Türkiye için nasıl bir sağlık reformu? Bursa 2007. Erişim tarihi: 20 Şubat 2011. Erişim adresi: http://www.nilu- fer.bel.tr/alt/pdf_doc/saglik_reformu.pdf
• T.C. Milli Birlik Komitesi Genel Kurul Toplantısı Görüşme Tutanakları. Yetmiş birinci Birleşim. 5/1/1961 Perşembe. Cilt 5 Sayfa: 15-41. Erişim tarihi: 13 Mart 2011. Erişim tarihi: 20 Şubat 2011. Erişim adresi: http://www.tbmm.gov.tr/ tutanaklar/TUTANAK/MBK_/d00/c005/mbk_00005071.pdf
• Aytekin AH. 224 ve Sağlık yönetimi. Sağlık reformlarının sağlık yönetimine etkileri sempozyumu. Sempozyum Kitabı; 2009 19–21 Kasım Bursa s: 2–3.
• Kılıç B, Aksakoğlu G. Eğitim Araştırma ve Sağlık Bölgeleri (1964–2005). Toplum Hekimliği Bülteni. 2006;25(3):7-14.
• T.C. Sağlık Bakanlığı stratejik plan 2010-2014. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 788. s: 20.
• Sağlıkta Dönüşüm. T.C. Sağlık Bakanlığı. Aralık 2003. s: 8.
• Öztek Z. Sağlıkta Dönüşüm ve Aile Hekimliği. Toplum Hekimliği Bülteni. 2006;25(2):1-6.
• Öztek Z. Temel sağlık hizmetleri. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı yayını. İkinci Baskı. Ankara: Meteksan AŞ; 1992.
• Öztek Z, ve ark. Herkese Sağlık, Türkiye’nin hedef ve stratejileri (Sağlık 21). Sağlık Bakanlığı Yayınları. Ankara: Barok Matbaacılık; 2001.
• Tütüncü E. Tekirdağ Milletvekili Meclis Genel Kurul Konuşması. Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurul Tutanağı 23. Dönem 2. Yasama Yılı 11. Birleşim 24/Ekim/2007. s: 29. Erişim tarihi: 01 Mart 2011. Erişim adresi: http://www. tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_sd.birlesim_baslangic?P4=19981&P5=B&page1=29&page2=29&web_user_ id=9033202
• Kentlerde sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi: Çok sektörlü yaklaşım. TTB Yayınları. İkinci Baskı. Ankara: Birikim Mat- baacılık; Ekim 2007. s: 37-42.
• Sağlık hizmetlerinde piyasalaştırma değil kamucu, eşitlikçi sosyalleştirme. Türk Tabipleri Birliği Raporu 12 Ocak 2011. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011. Erişim adresi: http://www.ttb.org.tr/index.php/Haberler/sosyallestirme-2370.html
• 8. Ulusal Halk Sağlığı Günleri Sonuç Bildirgesi, Sivas 2003. C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi Özel Eki 2003;25(4).