TÜRKİYE’NİN ORTA VE YUKARI KIZILIRMAK HAVZASINDA FOLKLORİK UYGULAMALAR: AT HASTALIKLARI VE TEDAVİ YÖNTEMLERİ

Yıl 2014, Cilt: 4 Sayı: 3, 44 - 58, 01.12.2014

Çağrı Çağlar Sinmez

Öz

Türkiye’nin İç Anadolu Bölgesi’nde yer alanOrta ve Yukarı Kızılırmak Havzasıdeğişik uygarlık kalıntılarının birbiriyle kucaklaştığı, Anadolu’nun en eski yerleşim alanlarından biridir. İlk çağlardan beri yerleşim alanı olan bu topraklar çağlar boyunca Hitit, Frig, Kimmer, Pers, İskender, Roma ve Bizans İmparatorluklarının hâkimiyetinde kalmış ve bu toplumların kültürel varlıklarından etkilenmiştir. Bunlara ek olarak XI. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya yerleşen Türklerin beraberlerinde getirdikleri kültür birikimleriyle bugünkü halk bilgilerinin temeli oluşturulmuştur.Bu çalışmada, Orta ve Yukarı Kızılırmak Havzası folkloru içerisinde yer alan cerrahi ve dâhili at hastalıkları ve tedavi yöntemlerine ait bilgilerin modern veteriner hekimliği uygulamaları, teknikleri ve yeni tedavi modelleri açısından komparatif bir yöntemle ele alınması; at hastalıklarında kullanılan bitkisel, hayvansal ve madensel kökenli ilaç hammaddelerinden yola çıkılarak modern bilimin tedavi arayışlarına veri sağlanması amaçlanmıştır. Çalışmanın materyalini, Orta ve Yukarı Kızılırmak Havzası içerisinde kalan yörelerde yaşayan halk hekimliği uygulayıcıları, hayvancılıkla uğraşan kişiler ve veteriner hekimlerden oluşan 211 kaynak kişiden toplanan veriler oluşturmuştur. Veri toplama amacıyla folklorik veteriner hekimliği ve hayvancılıkla ilgili sorulardan oluşan “Bilgi Derleme Formu” kullanılmıştır. Elde edilen veriler sözlü, yazılı veya görsel olarak kayıt altına alınmıştır. Çalışma ile dini-sihri tedaviler içerisinde, atın mezarlık etrafında gezdirilmesi ve sancı çubuklarının kullanımı; rasyonel tedavi kapsamında soğuk ya da sıcak su (hidroterapi), masaj, lavman, dağlama (kotarizasyon), tımar ve inhalasyon tedavilerinin; ampirik tedavi içerisinde ise toprağa-gübreye gömme, kastrasyon ve terletme (koşturma) gibi tedavi yöntemlerinin uygulandığı belirlenmiştir.Sonuç olarak, Orta ve Yukarı Kızılırmak Havzasında at hastalıkları ve terapilerin folklorik veteriner hekimliği açısından zengin öğeler barındırdığı, bölgede at hastalıklarında uygulanan tedavi yöntemlerinin dinî-sihrî, ampirik ve rasyonel nitelikler taşıdığı söylenebilir

Anahtar Kelimeler

At hastalıkları, Folklorik veteriner hekimliği, Orta ve Yukarı Kızılırmak Havzası, Tedavi yöntemleri

THE FOLKLORIC APPLICATIONS AT THE UPPER AND MIDDLE BASIN OF KIZILIRMAK, TURKEY: HORSE DISEASES AND TREATMENT METHODS

Öz

Abstract The Upper and Middle Basin of Kızılırmak located in Central Anatolia of Turkey is at the crossroads of several civilizations and it is also the oldest ancient historical settlement of all ages. These lands have been the oldest settlements from the first ages and they have been the reigns of Hittite, Phrygia, Cimmerian, Persian, Alexander, Roman and Byzantium Empires. Turks have settled down in Anatolia in the 11th century and they have brought their cultures and knowledge of animal husbandry, and all these have constituted the folkloric knowledge base of today. Within the scope of this study, it is intended to create a comparative platform of discussion based on the still surviving knowledge of horse diseases and treatment methods all of which can be observed in folkloric literature of Upper and Middle Basin of Kızılırmak in terms of modern veterinary medicine practices and techniques as well as new treatment models; to build a new base for the new treatment searches especially by analysing the drug substances including herbal, animal and mineral-originated ingredients. Material of study, the Upper and Middle Basin of Kızılırmak farmers in areas remaining in folk medicine practitioners, animal husbandry and veterinarians consisting of people from the collected data consisted of 211 resource persons. To collect data consisted of questions related folkloric veterinary medicine and animal husbandry on “the information collection form” was used. The data obtained in this way, writing, verbally or visually were recorded. In the study, the gathered information about the horse diseases and treatments have been classified and analyzed as internal diseases, surgical diseases and religious-magic, empirical and rational treatment at the Upper and Middle Basin of Kızılırmak. It has been determined that some methods of treatment were applied as in the following: horse being swindled around the cemetery and using of pain sticks in religious-magic treatments; hydrotherapy with cold or hot water, massaging with salt water, cauterization, inhalation treatment as rational treatment; soil-fertilizer burial, castration, cupping, sweating (rush) in empirical treatment method. As a result, it is concluded that horse diseases and treatments at the Upper and Middle Basin of Kızılırmak is rich in folkloric elements of folkloric veterinary medicine; treatment methods applied to the horse diseases at the region has some religious-magic, empirical and rational roots; and the root of methods, composition and drug used in the treatment dating back to ancient civilizations can be said.

Anahtar Kelimeler

folkloric veterinary medicine, horse diseases, treatment methods, Upper and Middle Basin of Kızılırmak

Kaynakça

• Batu S. Sümer ve Etilerde ziraat ve hayvancılık. Yüksek Ziraat Enstitüsü Çalışmalarından:50, 1939; s.31.
• Dinçer F. Türk folklorunda veteriner hekimliğin yazılı kaynakları. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi, G.Ü. Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi, Ankara, 1982, s.124.
• Çetin İ. Gök-Türk Kitabelerinde isimleri geçen hayvanlar. G.Ü. Basın Yayın Yüksekokulu-Basımevi, Ankara, 1986; s.123.
• Kutlu M. Şavaklı Türkmenlerde göçer hayvancılık. Ankara, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 84, Gelenek-Görenek ve İnançlar Dizisi: 4, Sevinç Matbaası, 1987, s.3-114.
• Artun E. Türk halkbilimi. Bayrak Matbaası, İstanbul, 2005, s.13-181.
• Kafesoğlu İ. Türk millî kültürü. Ötüken Yayınları, Ankara, 1997, s.31.
• Arabacı A. Köroğlu Destanı’nda “seyislik, sınçılık, sayapkerlik” ve günümüz Kırgızistan’ındaki uygulamaları. Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bişkek, 2013, xxv+561.
• Şen M. Baytarnameler. Türk kültüründe at ve çağdaş atçılık, Gürsoy-Naskali, E. (Haz.). Türkiye Jokey Kulübü, İstanbul, , s.190. Dinçer F, Yaşar A. Türklerde atçılık ve binicilik tarihi. Yeni Türkiye Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel Sayısı III, Yıl:8, Sayı:45, 2002, s.312-313.
• Dilgimen H. Veteriner hekimliği tarihi. Bozkurt Matbaası, İstanbul, 1947; s.63-127.
• Ocak AY. Alevi ve bektaşi inançlarının İslam öncesi temleri. İstanbul, 2000; s.53.
• Özen A, Taşkın Ü. Baytarname-i Kenan Efendi, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2010, 281s.
• İnan A. Tarihte ve bugün Şamanizm. Materyaller ve Araştırmalar, TTK Yayınları, Ankara, 1986, s.177.
• Bardakçı M. İnsanın evliyası olurda atın evliyası olmaz mı? Başlıklı 25 Ağustos 2009 tarihli yazı (internet). Erişim: http://www. haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/221081-insanin-evliyasi-olur-da-atin-evliyasi-olmaz-mi. Erişim tarihi: 07.02.2014.
• Godlewsky and Sommer. Über die tierheilkunde in der Turkei. Magazin f.d. ges. Tierheilkunde, 12İ: 465-500, Çev. Nihal Erk. 1972, Türkiye’de veteriner hekimlik (19.Yüzyıl Ortalarında). Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi
• Yayınlarından:281, Çalışmalar:183, Ankara, 1846; s.11-5.
• Tanyu H. Türklerde ağaçla ilgili inançlar. Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı 1975, MFAD Yayınları: 17, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1976; s.129.
• Salman M. Halk hekimliği ve halk veterinerliği. Milli Kültür Araştırmaları: VII, Ulus Basımevi, Ankara, 1948, s.72.
• Dinçer F. Türk folklorunda veteriner hekimliği üzerine araştırmalar. Ankara, Ankara Üniversitesi (Doktora Tezi), 1967; 61s.
• Yerlikaya H. Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar. Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 2002, 8(2):133-136.
• Yaşar A, Sinmez ÇÇ, Aslım G. İç Anadolu Bölgesi Konya Bölümünde (Aksaray, Karaman ve Konya) folklorik veteriner hekimliği ve hayvancılık üzerine araştırma. 112O 428 no’lu TÜBİTAK-TOVAG Projesi, 2013, Konya, XI+148.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanı Lügat-İt-Türk tercümesi. Çev. Besim Atalay, C.I, Ankara, T.T.K. Basım Evi, 1985; s.35-519.
• Karça R, Koşay HZ. Karaçay-Malkar Türklerinde hayvancılık ve bununla ilgili gelenekler. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1954; s.77-83.
• Yüksel E. Aşağı Fırat Havzasında veteriner hekimliği folkloru Üzerine araştırmalar. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü (doktora tezi), 2012, Elazığ, X+180.
• Baytop T. Türkiye’de bitkiler ile tedavi (geçmişte ve bugün). II Baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevi, 1999, 338s.
• Erdemir AD. Şifalı bitkiler (doğal ilaçlarla geleneksel tedaviler). 3.Basım, Alfa Yayınları: 928, Melisa Matbaacılık, İstanbul, 2007; 472s.
• Kaya S. Tıbbi botanik ve tıbbi bitkiler. Ankara, Medisan Yayın Serisi: 68, 2008, s.69-232.
• Samsar E, Akın F. Özel cerrahi. Medipres Yayınları, Ankara, 2002; s.206-432.
• Wynn SG, Fougere BJ. Veterinary herbal medicine, veterinary clinical uses of medicinal plants. Mosby Elsevier, St. Lousi, Missouri, USA. 2007, p.556-57.
• Hayri SO. Sıhhat hazinesi (bitki, maden ve canlı hayvanların özellikleri ve bunlardan yapılan tedavi usulleri). Bahar Yayınevi, İstanbul, 1971; s.25.
• Çelimli N. Veteriner hekimlikte yara sağaltımında bal kullanımı. Veteriner Cerrahi Dergisi, 2004, 10 (3-4), 73-77.
• Durusoy Ç, Ulusal BG. Dermatolojide bitkisel tedavi-fitoterapi. Türk Dermatoloji Dergisi, Publishing House Yayınevi, ; 1(2): 48. Yavru N, Özkan K, Elma E. Ayak hastalıkları ve ortopedi. S.Ü Veteriner Fakültesi Yayın Ünitesi, 1990, s.151.
• Andrew W, et al. Distal limb cryotherapy for the prevention of acute laminitis. Clinical Techniques in Equine Practice, ,3:64-70. Anderson M. Water helps condition and heal bodies. What can it do for your cutting horse. Hydotherapy Options, cutting horse chatter, January, 2009, p.88.
• Aydın SA, Üstün F. Tanenler I kimyasal yapıları, farmakolojik etkileri, analiz yöntemleri. İstanbul Üniversitesi Vet. Fak. Derg., 2007, 33(1): 21-31.