Çağatay Türkçesi Tıp Eserlerinde Humoral Patoloji Teorisi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 65 - 74, 27.01.2023

Volkan Acar , Eyüp Sarıtaş , Nüket Örnek Büken

https://doi.org/10.31020/mutftd.1182264

Öz

Amaç: Bu çalışmada, Çağatay Türkçesi tıp eserlerindeki humoral patoloji ile ilgili bilgileri araştırmayı amaçladık.
Gereç: Çalışmada Orta Asya sahasında Çağatay Türkçesiyle yazılmış olan altı adet eser incelenmiştir. Çalışma Ocak 2020-Mayıs 2020 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. İnceleme amacıyla İbn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-Nıng Tıbb Kitabı, Ṭabīblik kitābï, Ṭabı̇̄bçılıḳ, Tıb-Nâme-i Türkî, Risāle-i Ṭıb ve Müfredat-ı tıb adlı eserler hakkında hazırlanmış olan kongre bildirileri, makaleler, yüksek lisans ve doktora tezleri ile kitaplar kullanılmıştır.
Bulgular: Çalışma sonunda, farklı dönemlerde Çağatay Türkçesi ile yazılmış tıp eserlerinde humoral patoloji teorisi ile bilgilerin mevcut olduğu görülmüştür. Bu eserlerdeki anlayış Antik Yunan’dan köken alıp, sonrasında İslam Tıbbının ve Osmanlı Tıbbının da temel tıp yaklaşımı olan dört elementli humoral patoloji anlayışıdır. İncelenen kaynaklarda Risāle-i Ṭıb ve Müfredat-ı tıb için yalnızca özet bilgiler aktarıldığından, bu eserlerin tam içeriğine ulaşılamamıştır. Ancak tam metin olarak yayımlanmış olan diğer dört eserin hem teorik içerik bölümlerinde, hem de tanı ve tedavi ile ilgili bölümlerde bu konuda ayrıntılı bilgiler mevcuttur.
Sonuç: Sonuç olarak Çağatay Türkçesi tıp eserlerindeki tıbbi anlayış, dört elementli humoral patoloji anlayışı olarak tespit edilmiştir. Metinlerin içeriğinde yer alan İslamiyet ile ilgili bilgilerle birlikte değerlendirildiğinde elde edilen veriler, tıbbi anlayışı etkileyen önemli nedenlerden birisinin din olduğu düşüncesini desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Humoral patoloji, Tıp tarihi, Tıp, Chagatai Turkish, Humoral pathology, History of medicine, Medicine

A Review on Humoral Pathology Theory in Chagatai Turkish Medical Works

Öz

Object: In this study, we aimed to investigate the data related with the humoral pathology theory in Chagatai Turkish medical works.
Materials and Methods: Six texts written in Chagatai Turkish were examined in the study. The study was performed between January 2020 and May 2020. Congress presentations, journal articles, master and doctorate theses, and books which were prepared about İbn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-Nıng Tıbb Kitabı, Ṭabīblik kitābï, Ṭabı̇̄bçılıḳ, Tıb-Nâme-i Türkî, Risāle-i Ṭıb and Müfredat-ı tıb were used as reference source for investigation.
Results: At the end of the study, it was seen that information related to humoral pathology theory was present in Chagatai Turkish medical works written in different time periods. The conception in these works are four elements humoral pathology theory which was originated from Ancient Greek and was been the main medical concept of Islamic Medicine and Ottoman Medicine thereafter. Since only a short summary of the contents of Risāle-i Ṭıb ve Müfredat-ı tıb were published in reference works, it couldn’t be reached the full texts of these works. However, there are detailed information about it both in theoretical parts and in diagnosis and treatment parts of the works which were published as full texts.
Conclusion: As a result, the main medical concept in the Chagatai Turkish medical works is detected as four elements humoral pathology conception. When evaluated together with the information about Islamic religion in the content of the texts, the obtained data supports the idea that one of the important reasons affecting the medical concept is religion.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Humoral pathology, History of medicine, Medicine

Kaynakça

• 1. Zeren ME. Maniheizm ve Budizm’in Uygurların kültür hayatına etkileri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi; İstanbul: 2015.
• 2. Özbay B. Huastuanift, Manihaist Uygurların tövbe duası. 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu; 2019.
• 3. Ercilasun AB. Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları; 2004.
• 4. Demirhan Erdemir A. Ahlat-ı Erbaa. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul; TDV İslam Araştırmaları Merkezi. p. 24. Erişim adresi: https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/2/C02000572.pdf.
• 5. Nutton V. Humoralism. Bynum WF, Porter R, editors. Companion encyclopedia of the history of medicine I. London: Taylor & Francis; 1993.
• 6. Özaydın A. Türklerin İslâmiyeti kabulü. Türkler Ansiklopedisi, cilt 4. Ankara; Yeni Türkiye Yayınları. p. 239-262.
• 7. Károly L (Ed.). A Turkic medical treatise from Islamic Central Asia: A Critical Edition of a Seventeenth–Century Chagatay Work by Subḥān Qulï Khan. Leiden: Brill; 2015.
• 8. Sertkaya OF. Özbekçe Tıb-nâme-i Türkî. 1. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler; 1988; Şubat 17-19; İstanbul, Türkiye. Ankara: Türk Tarih Kurumu; 1992.
• 9. Baydan B. Tıb-Nâme-i Türkî. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi; İstanbul: 1992.
• 10. Terzioğlu A, Sertkaya OF. Özbek Türkçesiyle yazılmış şimdiye kadar bilinmeyen Arap harfli tıbbî bir yazma ve bu yazmanın Türk dil-kültür ve tababet tarihi bakımından değeri. 1. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, Proceedings II, 1981; Eylül 14-18; İstanbul, Türkiye. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü; 1981.
• 11. Gürgüz A. İbn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-Nıng Tıbb Kitabı (Giriş-Metin-Tercüme-Sözlük-Dizin). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi; İstanbul: 2005.
• 12. Uysal İN. 20. Yüzyıl başlarında Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir tıp metni Ṭabı̇̄bçılıḳ. İstanbul: Kesit Yayınları; 2020.
• 13. Shefer-Mossensohn M. Ottoman medicine: Healing and Medical Institutions, 1500-1700. Albany: State University of New York; 2009.
• 14. Acar HV, Sarıtaş E, Örnek Büken N. Humoral pathology theory in the Kutadgu Bilig (Wisdom of Royal Glory): A Karakhanid Turkic work from the 11th Century. Erciyes Med J 2019; 41(4): 462–6.
• 15. Kaya Ö. Doğu Türk yazı dili ve edebiyatı araştırmaları VI: Doğu Türk yazı dili alanına ait bir tıp metni. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2006;3(4):111-129.
• 16. Zülfikar-Aydın M, Bedizel-Tören H. Çağatayca bir tıp kitabı. IV. Tıp Tarihi Kongresi, Bildiri Özetleri, 1996; Eylül 18-20; İstanbul, Türkiye. İstanbul: 1996.
• 17. Eraslan K. Çağatay Edebiyatı. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul; TDV İslam Araştırmaları Merkezi. p. 168-176. Erişim adresi: https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/8/C08003019.pdf