II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Otoriter Yönetim Geleneğinin Sosyo-Ekonomik Kökleri: İttihatçılığın Sosyo-Ekonomik Temelleri Üstüne Bir Çözümleme Denemesi

Yıl 2013, Cilt: 6 Sayı: 2, 244 - 258, 01.08.2013

A. Vedat Koçal

Öz

Comittee of Union and Progress, then Party, had exhibited a form of authoritarian government between 1908-1918 when it was on power, and in the following years including the War of Independence and the early the Republican period, it sustained this position based upon the wills of army command centre which also led to the Party. This situation has been explained till today in accordance with conservative and modernist comments of classical historiography as a consequence of the demands of the rulers, primarily Enver Pascha, or with the effect of Enlightenment and nationalization notion originated from the Westernism of Young Turks tradition or with the solution seeking struggles of enlightened-soldier leaders against the collapse of the Ottoman Empire. This traditional and still-dominant explanation forms offer an approach that ignores the determinative influence of socio-economical conditions as structural foundations on politics by limiting the creative factor of the historical events with intimateness. In this study, we will discuss the socio-economic factors led to the evolution of government from a constitutional monarchy, whose effects reached to the Republic after having been concreted with 1908 Revolution, to a militarist dictatorship.

Anahtar Kelimeler

Union and Progress Party, Authoritarianism, Ottoman economy, Bourgeoisie.

II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Otoriter Yönetim Geleneğinin Sosyo-Ekonomik Kökleri: İttihatçılığın Sosyo-Ekonomik Temelleri Üstüne Bir Çözümleme Denemesi

Öz

İttihat ve Terakki Cemiyeti, sonradan Fırkası, iktidarda bulunduğu 1908-1918 yılları arasında ve daha sonra aynı kadrolarla, Bağımsızlık Savaşı’nı izleyerek Cumhuriyet dönemini de kapsayacak biçimde, aynı zamanda yöneticileri olan ordu komutasının iradesine dayalı bir otoriter yönetim sergilemiştir. Bu durum, klasik tarihçiliğimizin muhafazakâr ve modernleşmeci yorumları doğrultusunda, başta Enver Paşa olmak üzere yöneticilerin iktidar istemleriyle veya Jön-Türk geleneğinin batıcılığından kaynaklanan aydınlatma ve uluslaştırma düşüncesinin etkisiyle ve bu bağlamda aydın-asker önderlerin, Osmanlı Devleti’nin çöküşüne karşı çare arayışları ile açıklanagelmiştir. Bu geleneksel açıklayış biçimleri, tarihsel olayın yaratıcı etkenini kişi ve kişisel irade ile sınırlayarak, sosyo-ekonomik koşulların bir üstyapı kurumu olarak siyaset üstündeki belirleyici etkisini göz ardı eden bir yaklaşım sunmaktadır. Bu çalışma, 1908 İhtilâli ile somutlaşan Meşrutiyet idealinin Cumhuriyet’e uzanan etki süreci içinde diktatörlüğe evriminin sosyo-ekonomik nedenlerini tartışmak amacıyla hazırlanmıştır.Anahtar Sözcükler: İttihat ve Terakki, Otoriterizm, Osmanlı ekonomisi, Burjuvazi.JEL Sınıflaması: Z13 TRADITION OF AUTHORITARIANISM FROM SECOND CONSTITUTIONAL MONARCHY TO THE REPUBLIC IN TURKEY An Analysis Essay On The Socio-Economical Fundamentals Of Unionism ABSComittee of Union and Progress, then Party, had exhibited a form of authoritarian government between 1908-1918 when it was on power, and in the following years including the War of Independence and the early the Republican period, it sustained this position based upon the wills of army command centre which also led to the Party. This situation has been explained till today in accordance with conservative and modernist comments of classical historiography as a consequence of the demands of the rulers, primarily Enver Pascha, or with the effect of Enlightenment and nationalization notion originated from the Westernism of Young Turks tradition or with the solution seeking struggles of enlightened-soldier leaders against the collapse of the Ottoman Empire. This traditional and still-dominant explanation forms offer an approach that ignores the determinative influence of socio-economical conditions as structural foundations on politics by limiting the creative factor of the historical events with intimateness. In this study, we will discuss the socio-economic factors led to the evolution of government from a constitutional monarchy, whose effects reached to the Republic after having been concreted with 1908 Revolution, to a militarist dictatorship.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki, Otoriterizm, Osmanlı ekonomisi, Burjuvazi.

Kaynakça

• AHMAD, Faroz (1985) İttihatçılıktan Kemalizm’e, Çev. Fatmagül Berktay, Kaynak Yay., İstanbul. ____ ____, (1995) İttihat ve Terakki, Çev. Nuran Yavuz, Kaynak Yay. İstanbul. ____ ____, (2006) Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. ALKAN, Necmettin (2012) Selanik’in Yükselişi, Timaş Yay., İstanbul. AKŞİN, Sina (1987) Jön Türkler ve İttihat Terakki, Remzi Kitabevi, İstanbul. AKTAR, Ayhan (2006) Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, İletişim Yay., İstanbul.
• ANASTASSİADOU, Meropi (2001) Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri-Selanik, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul. ARI, Kemal (1995) Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç, Tarih Vakfı Yurt Yay., ASLAN, Taner (2008a) “İkinci Meşrutiyet Düşüncesinin Cumhuriyet’e Tesirleri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 21, ss. 345-377. ____ ____, (2008b) “İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne” Bilig, Sayı 47, ss.79-120. AYDEMİR, Şevket Süreyya (1972) Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, I. Cilt, Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. AYDEMİR, Şevket Süreyya (1976) Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, II. Cilt, Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. AYDEMİR, Şevket Süreyya (1979) Tek Adam, I. Cilt, 7. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. ____ ____, (1980) İkinci Adam, I. Cilt, 5. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul. BAER, Marc David (2011) Selânikli Dönmeler, Çev. Sevinç Kayır, İstanbul:Doğan Kitap. BALİ, Rifat N. (2005) “31 Mart Vakası ve Hareket Ordusu'ndaki Yahudi Taburu”, Musa'nın Evlatları Cumhuriyet'in Yurttaşları, İletişim Yay., İstanbul. içinde, ss.53-81 BARAN, Hitay (2003) İzmir Ticaret Tarihi, İzmir Ticaret Odası Yay., İzmir. BORATAV, Korkut (2006) Türkiye İktisat Tarihi, 10.Baskı, İmge Yay., Ankara. BOZTEMUR, Recep (1998) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet-Toplum İlişkileri: Araştırma Yöntemlerinde ve Kuramsal Yaklaşımlarda Tek Yanlılık”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:9, ss.79-110. ÇAVDAR, Tevfik (1991) İttihat Ve Terakki, İletişim Yay., İstanbul. ____ ____, (1995) Talât Paşa, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara. ____ ____, (2008) Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 3. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara. ÇELEBİ, Mevlüt (1998) “Jön Türkler ve İtalyan Masonluğu”, Tarih ve Toplum, Sayı:177, ss.60-62. ÇETİN, Nurten (2010) “1914 Osmanlı-Yunan Nüfus Mübadelesi Girişimi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24/2010, ss.150-172. DANACIOĞLU, E. (1994) “Selanik Yahudileri ve Dönmeler Hakkında”, Toplumsal Tarih, Nisan, C. 1, S. 4, ss.26-28. DEMİR, Fevzi (2007) Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri, İmge Kitabevi, Ankara. DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1981) Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Sermet Matbaası, Vize. DÜNDAR, F. (2001) İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası 1913-1918, İletişim Yay., İstanbul. EMİROĞLU, Kudret (1999) Anadolu’da Devrim Günleri, II. Meşrutiyet’in İlanı, İmge Kitabevi, Ankara. ENGİN, Vahdettin, UÇAR, Ahmet, DOĞAN, Osman (2012) Osmanlı’da Ulaşım, Kara-Deniz-Demiryolu, Çamlıca Basın Yay. ERDAL, İbrahim (2012) Mübadele, Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan, 2. Baskı, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul.
• FAROQHI, Suraiya (2003) Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, Çev. Kolektif, Yapı Kredi Yay., İstanbul. GALİP, S. (2004) Bütün Yönleriyle Dönmeler ve Dönmelik, İstanbul:Geçit. GÜMÜŞSOY, Emine (2008) “II. Meşrutiyet’i Hazırlayan Bir Merkez: Ohri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:18, ss. 53GÖÇEK, Fatma Müge (1999) Burjuvazinin Yükselişi, İmparatorluğun Çöküşü, Osmanlı Batılılaşması ve Toplumsal Değişme, İstanbul, Ayraç Yay. HÜLÜR, Himmet, AKÇA, Gürsoy (2005) “İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri,” Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 17, Bahar, ss. 311–339. KANSU Aykut (2006) 1908 Devrimi, 4. Baskı, İletişim Yay., İstanbul. KARS, Hasan Zafer (1997) 1908 Devriminin Halk Dinamiği, Kaynak Yay., İstanbul. KEYDER, Çağlar (2010) Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yay., İstanbul. KEYDER, Ç., ÖZVEREN, Y.E., QUATAERT, D. (1994) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Liman Kentleri: Bazı Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler”, içinde, [Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri 1800-1914, Ed: Çağlar Keyder vd., İstanbul:Tarih Vakfı] içinde, ss. 121-157. KOÇAL, Ahmet Vedat (2012) “Bir Hegemonya Aracı Olarak Sekülerleş(tir)me: Tarihsel Bir Perspektiften Türkiye’de Laikliğin Politik Ekonomisi”, Akademik İncelemeler, Cilt:7, Sayı:2, ss.107-140. KOLOĞLU, Orhan (1991) İttihatçılar ve Masonlar, Gür Yay., İstanbul. ____ ____, (2011) İslâm Aleminde Masonluk, Kırmızı Kedi Yay., İstanbul. KONGAR, Emre (2006) Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi. İstanbul. KÜÇÜK, A. (2005) Dönmeler ve Dönmelik Tarihi, Aziz Andaç Yay. Ankara. MARDİN Şerif (2006) Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim Yay., İstanbul. McGOWAN, B. (2006) “Ayanlar Çağı 1699-1812”, [Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Çev. Kolektif, 2. Baskı, İstanbul:Eren Yay.] içinde, ss.759-867. MISIR, M. Bayram (2002) “Meşrutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Geçiş”, Praksis, Sayı 5, ss.217-255. ÖZERKMEN, Necmettin (2003) “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Anayasa ve Yasalarda Sendikal Hakların Düzenlenmesi ve Getirilen Kısıtlamalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı 43, ss.239-257. ÖZGÜVEN, Ali (2002) “Türkiye İktisat Kongresi (17 Şubat -4 Mart 1923)”, Journal of Istanbul Kultur University, 2002/2, ss.109-124. PALAO J., WIRTH O., HUTIN S., YAZICI A., LEDRE C., (2005) Tarihte ve Günümüzde Masonluk, Örgün Yay. PAMUK, Şevket (1984) Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, (1820-1913), Yurt Yay., Ankara. ____ ____, (2005) Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, İletişim Yay., İstanbul. PARLA, Taha (1989) Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yay. İstanbul. RAMSAUR, Ernest E. (1982) Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Sander Yay., İstanbul.
• REYHAN, Cenk (2008) “Jön Türk Hareketi Üzerine Kavramsal Bir Çerçeve”, Akademik Bakış, Cilt 1, Sayı 2, ss.121-38. SAĞLAM, Serdar (2004) “Ziya Gökalp’te Solidarizm ve Millî İktisat”, Türkiyat Araştırmaları, Sayı 1, ss. 67 – 84. Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara. SAYAR, Ahmet Güner (2000) Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması, Ötüken Neşriyat, İstanbul. SEVİL, Muharrem (1999) Türkiye’de Modernleşme ve Modernleştiriciler, İstanbul:Vadi Yay. SHILS, Edward (2002), “Merkez ve Çevre” Çev. Yusuf Ziya Çelikkaya, Türkiye Günlüğü, Sayı:70, ss.86-96. SOYSAL, İlhami (2004) Türkiye’de Masonlar ve Masonluk, İlhami Soysal, Derin Yay., İstanbul. ŞENER, Abdüllatif “İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İktisadi ve Mali Politikaları (1908-1918)”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Sayı:1, 1990, ss. 203-232. TEKELİ (2008) “Osmanlı İmparatorluğu’na Mekân Organizasyonunun Evrimi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Bölgesel Politikalarının Kökenleri”, [Türkiye’de Bölgesel Eşitsizlik ve Bölge Planlama Yazıları, İlhan Tekeli, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yay.] içinde, ss.30-65. TEKELİ, İlhan, İLKİN, Selim (2004) “İttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selânik’in Toplumsal Yapısının Belirleyiciliği”, içinde, Cumhuriyetin Harcı: Modernitenin Altyapısı Oluşurken, (ss.1-67) İstanbul:İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay. TOK, Nafiz (2003) Kültür, Kimlik ve Siyaset, Ayrıntı Yay. İstanbul. TOPRAK, Zafer (1982) Türkiye’de Milli İktisat, Yurt Yay., Ankara. TUNAYA, Tarık Zafer (1952) Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, Doğan Kardeş Basımevi, İstanbul. ____ ____, (1984) Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt I, Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vakfı Yay.,, İstanbul. ____ ____, (1998) Hürriyet’in İlanı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul. ____ ____, (2000) Türkiye’de Siyasal Partiler, C.3, İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, 2. Baskı, İletişim Yay. İstanbul. ÜYEPEZARCI, Erol (1998) “Selânik ve Kısa Süren Saltanatı-I-II”, Tarih ve Toplum, Cilt:30, Sayı:177, ss. 23-32 Sayı:178, ss.26-35. VEINSTEIN, Gilles (1999) Selanik 1850-1918, Çev. Cüneyt Akalın, İletişim Yay., İstanbul. YILDIRIM, İsmail (2001) “Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Bir Değerlendirme, 1838-1918”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 11 Sayı: 2, ss.3133 YİĞİT, Mehmet (2006) “Ziya Gökalp’te İktidarın Meşruiyet Kaynağı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde. ZÜRCHER Erik Jan (2003) Milli Mücadelede İttihatçılık, İletişim Yay. İstanbul. ____ ____, (2009) Savaş, Devrim ve Uluslaşma, Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi, 1908-1928, Bilgi Üniversitesi Yay. İstanbul.