Tefekkür Kavramı ve İlgili Rivayetler Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Sayı: 1, 1 - 28, 30.11.2022

Serkan Çelikan

Öz

Varlığa dair bir idrak çabası olarak tanımlayabileceğimiz tefekkür, Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli kavramlar aracılığıyla önemli düzeyde yer almıştır. Kavramın Hz. Peygamber’den nakledilen bazı rivayetlerde de bulunduğu görülür. Özellikle onun bir gece gökyüzüne bakıp tefekkür ettikten sonra Âl-i İmrân sûresindeki, konu ile ilgili bazı âyetleri okuduğunu gösteren rivayet zikredilmelidir. Yine ashâbın ve onlardan sonra gelen bazı âlimlerin sözlerinde de tefekkür kavramı yer bulmuştur. Tefekkür, İslâm dininin temel kaynaklarında Allah’ı tanımanın ve ona iyi bir kul olmanın en esaslı aracı olarak sunulur. Çağımızda ise insanlar modernitenin dayattığı yeni düzenin etkisiyle evrene, hayata ve ölüme dair nitelikli bir düşünce faaliyetinden mahrumdurlar. Hazlar üzerine kurulu bir yaşam tarzı görüldüğü kadarıyla genel olarak insanların en belirgin hedefidir. Ruhsal ihtiyaçların göz ardı edilmesi sonucunu doğuran bu durum neticede toplumsal ve bireysel problemleri ve manevî sorunları beraberinde getirmiştir. Kanaatimizce söz konusu çabanın eksikliği kendisini dindar olarak tanımlayan ve dinî yaşantı hususunda gayret içerisinde olan kimselerle, seküler dünya görüşünü ve yaşam tarzını benimseyenler arasında önemli düzeyde farklılık göstermemektedir. Dolayısıyla tefekkürsüzlüğün modern insanın genel bir sorunu olduğu söylenebilir. Bu önemli konu hakkında Kur’ân merkezli çalışmalar yapılmıştır. Fakat tefekkür konusunu rivayetler bağlamında ele alan bir çalışma görüldüğü kadarıyla bulunmamaktadır. Bu çalışmada konu Hz. Peygamber’e isnâd edilen bazı sözler ve sonraki kuşaklara mensup âlimlerin sözleri çerçevesinde incelenecektir. Bu rivayetlerin mümine verdiği mesajla birlikte söyleyeninin kim olduğu ve kaynağına aidiyeti de çalışma konusu olacaktır. Nitekim konuyla ilgili bazı sözler merfû olmamakla birlikte öyle zannedilmektedir. Tefekkür denilince akla doğal olarak felsefî veya kelâmî düşünce de gelmekle birlikte çalışmamızda bu alanlarla ilgili bir hedef belirlenmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefekkür, Kur'ân, Hadis, Rivayet, Râvî

Teşekkür

Derginize yayın hayatında başarılar dilerim. İyi çalışmalar, kolaylıklar, selametler dilerim.

The Concept of Tafakkur (Reflection) and an Evaluation on Related Narrations

Öz

Tafakkur (reflection), which may be defined as an effort for the comprehension of being, is frequently mentioned in the Holy Quran in the context of various concepts. This concept is also seen in some accounts attributed to the Prophet (PBUH). In particular, the account showing that He recited some verses in Surah Al ‘Imran after looking up to the sky and reflecting one night should be mentioned. The concept of tafakkur has also been found in the words of the companions and later scholars. In the main sources of the religion of Islam, tafakkur is defined as the most essential way of knowing Allah and being a good subject to Him. Today, on the other hand, people are deprived of a qualified thought activity regarding the universe, life, and death with the effect of the new order imposed upon them by modernity. A lifestyle that is established upon indulgences appears to be the most significant goal of people. This situation, which results in the neglect of spiritual needs, has consequently brought about individual, social, and spiritual problems. In our opinion, the lack of this effort in question does not differ significantly between persons who identify as religious and show efforts for living a pious life and those who adopt a secular worldview and lifestyle. Therefore, one may argue that lacking tafakkur is a universal problem for the modern person. Quran-based studies have been conducted on this important topic. However, to the best of our knowledge, no study has investigated the concept of tafakkur in the context of Islamic accounts or narratives. In this study, the concept is examined within the framework of some words attributed to the Prophet and the words of scholars of later generations. In addition to the messages of these narratives intended for the faithful, their sources and attributions are also in the scope of the study. Such that, some words on the issue do not originate from the Prophet, despite beliefs that they do. While the concept of tafakkur naturally invokes the concepts of philosophical thought or scriptural thought, we have not set a goal in the context of these areas in our study.

Anahtar Kelimeler

Tafakkur (reflection), Qur’an, Hadith, Narration, Narrator.

Kaynakça

• Abdullah b. el-Mubârek el-Mervezî. ez-Zühdü ve’r-Rakâik. Thk. Ahmed Ferîd. Riyad: Dâru’l-Mi’râc ed-Devliyye, 1. Baskı, 1415/1995.
• Abdurrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm es-San‘ânî. el-Musannef. 11 Cilt. Thk. Habîburrahman el-A‘zamî, Beyrut: Meclisü’l-ʿİlmî, 1403/1983.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve muzîlü’l-ilbâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. 2. Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1352.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî. el-Müsned. 50 Cilt. Thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Akgün, İbrahim. “Kur’an Perspektifinde Tefekkür ve Vasıtaları.” Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2013), 55-80.
• Alî el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn el-Herevî. el-Masnûʿ fî maʿrifeti’l-hadîsi’l-mevdûʿ. Thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Halep/Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye/Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 5. Baskı, 1414/1994.
• Beyhakî, Ahmed b. Huseyn b. Ali b. Mûsâ Ebû Bekir. Şuʿabu’l-îmân. 14 Cilt. Thk. Abdulalî Abdülhamîd Hâmid. Riyad/Bombay: Mektebetü’r-Rüşd ve Dâru’s-Selefiyye, 1423/2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. et-Târîḫu’l-kebîr. 9 Cilt. Thk. Hâşim en-Nedvî ve dğr. Haydarâbâd/Dekken: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Kitâbu’t-Târîḫi’l-kebîr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Canbulat, Mehmet. “Vera”. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Çetin, Mustafa. “Kur’ân’da Tefekkür Kavramı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8 (1994), 43-59.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakâtü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî/Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’d-daʿîfe ve’l-mevdûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyad: Dâru’l-Maarif, 1. Baskı, 1412/1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. ʾİhyâu ʿulûmi’d-dîn. 5 Cilt. Thk. Zeynüddîn Ebu’l-Fadl Abdurrahîm b. el-Huseyn el-Irâkî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• Irâkî, Ebu’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm b. el-Huseyn. el-Muğnî ʿan hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî taḫrîci mâ fi’l-İhyâʾi mine’l-aḫbâr. 3 Cilt. Thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdulmaksûd. Riyad: Mektebetü Dâru Taberiyye, 1. Baskı, 1415/1995.
• İclî, Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sikât. 2. Cilt. Thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1405/1985.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân. Kitâbu’l-cerhi ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1953.
• İbn Ebî Şeybe. Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. Thk. Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Kıble, ts.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Baskı, 1415/1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-mîzân. 7 Cilt. Thk. Dâiretü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye-Hind. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1406/1986.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Nuhbetü’l-fiker fī mustalahi ehli’l-eser. Thk. Abdülhamid b. Sâlih b. Kâsim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Baskı, 1427/2006.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü'n-naẓar fī tavżīḥi Nuḫbeti'l-fiker fī muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. Thk. Nûruddîn Itr. Dımaşk: Matbaʿatu's-Sabâh, 1421/2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbni Hibbân bitertîbi İbni Balabân. 18 Cilt. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Sahîhu İbni Huzeyme. 4 Cilt. Thk. Muhammed Mustafa A’zamî. Beyrut: Mektebu’l-İslâmî, 1390/1970.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
• İbn Manzûr, Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʿArab. 6 Cilt. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasebullah, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Seyyid Ramazan Ahmed. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, ts.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. 11 Cilt. Thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Kitâb’u-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1406/1986.
• Kutluer, İlhan. “Düşünme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/53-57. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. Mizzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehẕîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Müttakî el-Hindî, Alâüddîn Alî b. Hüsâmüddîn. Kenzüʼl-ʻummâl fî süneniʼl-akvâl veʼl-efʻâl. Thk. Bekrî Hayyânî, Safvet es-Sekâ. Beyrut: Müessesetüʼr-risâle, Beyrut, 5. Baskı, 1401/1981.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî. es-Sünen. Tsh. Ahmed Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt. Thk. Muhammed Beyyûmî. Kâhire: Dâru’l-Gaddi’l-Cedîd, 1. Baskı, 1429/2008.
• Rabî’ b. Habîb, İbn Ömer el-Ezdî el-Basrî. el-Câmiʿu’s-sahîh (Müsnedü’l-İmâm er-Rabîʿ b. Habîb). Thk. Muhammed İdrîs, Âşûr b. Yûsuf. Beyrut/Saltanatu Ammân: Dâru’l-Hikme/Mektebetü’l-İstikâme, 1415.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kurʾân. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1431/2010.
• Süyûtî, Celalüddîn Abdurrahmân. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-kebîr. 20 Cilt. Thk. Hamdî b. Abdülmecîd Selefî. Musul: Mektebetü’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1404/1983.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-evsat. 10 Cilt. Thk. Târık b. ʿIvadullah b. Muhammed, Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Tanrıverdi, Hasan. “Kur’ân’da Tefekkür Üzerine Bir Deneme”. Journal of Islamic Research 29/3 (2018), 593-610.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Câmiʿu’t-Tirmiẕî. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Vera‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/49-50. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/448-449. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/156-158. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî fi'd-duʿafâʾ. 2 Cilt. Thk. Nûruddîn Itır. Katar: İdâratu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif fî marifeti men lehû rivâyetün fi’l-kütübi’s-sitte. Thk. Muhammed Avvâme, Ahmed Muhammed Nemr el-Hatîb. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye/Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 1992.