Kur’ân’ın Mahiyeti ve Tarihiyle İlgili Konular Bakımından Süyûtî’nin el-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân’ı İle Muhammed b. Akîle’nin ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân adlı eserinin Mukayesesi

Yıl 2023, Sayı: 2, 143 - 172, 31.05.2023

Cevat Sevimli

Öz

Kur’ân-ı Kerîm Allah tarafından insanları doğru yola ulaştırmak için gönderilmiş ilâhî bir kitaptır. Kur’ân’ı doğru anlama ilk devirlerden itibaren Müslümanların amacı haline gelmiştir. Kur’ân’ı anlama yolunda gerekli en önemli ilimlerden biri de tefsirdir. ʿUlûmu’l-Kur’ân ile tefsir ilmi Peygamber sonrasındaki ilk devirlerde birbirinin yerine kullanılırken daha sonraki asırlarda ʿulûmu’l-Kur’ân müstakil bir ilim haline gelmiştir. Tefsir âlimleri bu alanda birçok eser telif etmişlerdir. Zerkeşî’nin el-Burhan’ı ve Süyûtî’nin el-İtkân’ı bu sahada bilinen en meşhur eserlerdendir. Hicri 12. yy.’a gelindiğinde İbn Akile Süyûtî’nin el-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân adlı eseri üzerine bazı ilave, çıkarma, tenkit ve düzeltmeler yaparak ez-Ziyâde ve’l-İhsân fi ʿulûmi’l-Ḳur’ân’ı yazmıştır. Zerkeşî ve Süyûtî’nin ʿulûmu’l-Kur’ân sahasındaki eserleri tefsirle ilgilenen âlimlerin tamamı tarafından çok iyi tanınmaktadır, ancak İbn Akîle ve eseri pek bilinmemektedir. Çalışmamızda İbn Akîle ve eserini tanıtmak ve ʿulûmu’l-Kur’ân’ın gelişim seyrini göstererek bu alana katkı sağlamak da hedeflerimiz arasındadır. Yaptığımız araştırmada İbn Akîle ve eserleri hakkında pek fazla çalışma yapılmadığı kanaati hâkim olmuştur. Bu sebeple makalemizi kaleme alarak bu alana bir katkı sağlamak amaçlanmıştır. Süyûtî’nin el-İtkân’ı seksen bölümden oluşurken, İbn Akîle’nin ez-Ziyâde ve’l-İhsân’ı yüz elli dört bölümden oluşmaktadır. Her iki eser de hacim olarak çok geniş olduğu için bütün olarak bir değerlendirme yerine belirli bir kısmını ele almanın daha uygun olacağı kanaatine varılmıştır. Kur’ân’ın mahiyeti ve tarihiyle ilgili konuların el-İtkân’da çok geniş ele alındığı görülmektedir. Bu konular ez-Ziyâde ve’l-İhsân’ın da yaklaşık beşte birini kapsamaktadır. O yüzden makalenin kapsamının Kur’ân’ın mahiyeti ve tarihiyle ilgili bölümlerle sınırlandırılması uygun görüldü. Bu bölümler incelenip değerlendirilerek iki müellifin ve eserlerinin Kur’ân ilimlerine katkıları, ortak ve farklı yönleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Makalemizde yukarıda sıraladığımız hususlara açıklık getirmek amacıyla Süyûtî’nin el-İtkân’ının Muhammed b. Akîle’nin ez-Ziyâde ve’l-İhsân fi ʿulûmi’l-Ḳur’ân’ıyla, Kur’ân’ın mahiyeti ve tarihiyle ilgili bölümleri çerçevesinde mukayesesi yapılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân ilimleri, Süyûtî, İbn Akîle, el-İtkân, ez-Ziyâde ve’l-İhsân

Comparison of Suyūtī's al-Itkān and Ibn Akīle's ez-Ziyāde ve al-Ihsan fī Ulūmi al-Qur’ān in terms of the Subjects Related to the Nature and History of the Qur’ān

Öz

The Qur’ān is a divine book sent by Allah to guide people to the right path. Understanding the Qur’ān correctly has been the goal of Muslims since the early ages. One of the most important sciences necessary for understanding the Qur’ān is Tafsir. While ʿUlûmu'l- Qur’ān and Tafsir were used interchangeably in the first periods after the Prophet, ʿulûmu'l-Qur’ān became an independent science in the following centuries. The scholars of tafsir have written many works in this field. Zerkeşî's el-Burhan and Suyūtī's al-Itkān are among the most famous works known in this field. By the 12th century of Hijri, Ibn Akīle wrote ez-Ziyāde ve al-Ihsan fī ulūmi al-Qur’ān with some additions, deductions, criticisms and corrections were made on the work of Suyūtī's al-İtkan fî ʿUlûmi'l-Ḳur'an. Zerkeşî and Suyūtī are well known by all scholars interested in Tafsir, but Ibn Akīle and his work are not well known. In our study, it is aimed to introduce Ibn Akīle and his work and to contribute to this field by showing the developmental course of ʿulûmu'l-Qur’ān. In our research, it was concluded that there were not many studies on Ibn Akīle and his works. We aim to serve and contribute to this field by writing the article. While Suyūtī's al-Itkān consists of eighty chapters, Ibn Akīle's ez-Ziyāde ve al-Ihsan consists of one hundred and fifty-four chapters. Since both works are very large in volume, it was concluded that it would be more appropriate to deal with a certain part of it rather than an evaluation as a whole. It is seen that the issues related to the nature and history of the Qur’ān are discussed extensively in al-Itkān. These subjects cover about one-fifth of ez-Ziyāde ve al-Ihsan. Therefore, it was deemed appropriate to limit the scope of the article to the sections related to the nature and history of the Qur’ān. By examining and evaluating these sections, the contributions, common and different aspects of the two authors and their works to Qur’ānic sciences will be tried to be revealed. In order to clarify the issues listed above in our article, al-Itkān of Suyūtī comparison will be made with Muhammed b. Akīle's ez-Ziyāde ve al-Ihsan fī ulūmi al-Qur’ān within the framework of the sections related to the nature and history of the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Qur’ānic Sciences, Suyūtī, Ibn Akīle, al-Itkān, ez-Ziyāde ve al-Ihsān

Kaynakça

• Abdülbâki, M. Fuad, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, İstanbul, 1990, Cebrâil md.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, t.y..
• Birışık, Abdulhamit. Muhammed b. Akîle ve Eseri ez-Ziyâde ve’l- ihsân fi ulûmi’l- Kur’ân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990.
• Birışık, Abdülhamit. “İbn Akîle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/417-418. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdülhamit. “ʿUlûmu’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl, el-Câmi’u’s-Sahîhu’l-Muhtasar. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ, Dâru İbn Kesîr, Beyrût, 1987.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Demirci, Muhsin. “Esbab-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: Marmara ilahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Demirci, Muhsin. Kur’an Tarihi. İstanbul: İFAV, 2012.
• Durmuş, Ali. Ehl-i Sünnet Akâidi. Ankara: İksad Yayınevi, 2022.
• Ebu Zeyd, Nasr Hamid. İlâhi Hitabın Tabiatı -Metin Anlayışımız ve Kur’ân İlimleri Üzerine. Çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.
• İbn Akîle, Cemâluddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. ez-Ziyâde ve’l- İhsân fi Ulûmi’l- Kur’ân. Riyad: Merkez-i Tefsir li’d-Dirasati’l-Kuraniyye, 2015.
• İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, Dımaşk, 1936.
• Keskioğlu, Osman. Kur’ân Tarihi. İstanbul ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkhu Ehli’l-Irâk ve Hadîsuhum. Kâhire: Dâru’l-Basâir, 1430/2009.
• Mennâ‘ el-Kattân, Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
• Murâdî, Muhammed Halîl b Alî. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-karni’s-sânî aşer. 4 cilt. Bulak: el-Matbâatu’l-Mîriyye el-Âmire, 1301.
• Salih, Subhi. Kur’ân İlimleri, çev. M. Sait Şimşek. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2008.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şûle Yayınları, 2012.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fi Ulumi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü Maarife, 1996.
• Tuğberk, Yavuz. “Sûreler Arasındaki Bağlamsal Yönler -Mekkî Sûreler Özelinde-”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 5/2 (Aralık/December 2022), 240-261.
• Yusuf Şevki Yavuz - Zeki Ünal “Cebrâil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/202-204. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân, Matbaatü Îsâ el-Bâbî elHalebî, yy, ts.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Kur’an İlimleri Menâhilu’l-‘İrfân Tercümesi (Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân), Çev. (Doç. Dr. Halil Aldemir, Yrd. Doç. Dr. Ramazan Şahan), Bekâ Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Thk., Komisyon, Dâru’l-Hidâye, byy., bty.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-Müfessîrûn. Mısır: Dâru’l-Hadis, 2005.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah. el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʿlâm, 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.