Kur’ân’da İmtihan Olgusu ve Kavramsal Çerçevesi

Yıl 2025, Sayı: 6, 75 - 102, 31.05.2025

Semra Kaya

Öz

İmtihan, ilk insanın yaratılış süreci ile başlamıştır. İnsanın varoluşunun hem sebebi, hem de sonucudur. Kur’an’da insanın varlığını sürdürmek için maruz kaldığı olumlu ve olumsuz durumlar imtihan perspektifinden değerlendirilmektedir. İmtihan gerçekliği, hayatın ve ölümün insanın varlık sahasında sınanması için yaratıldığı belirtilerek ele alınmış ve “ahsen-u amele” teşvik edilmiştir. İnsanın temel gerçekliği olan yaşam ve ölüm sınanma olgusuna bağlanmıştır. İmtihan olgusu, insana sunulan varlık alanındaki nimetler, sıkıntılar, zorluklar, yokluk/yoksulluklar sınanma araçları olarak belirtilmiştir. İmtihan olgusu ile insana bir hedef belirtilerek insanın bu amaçla göstereceği duruş ilgiyle gözlenmiştir. İnsanın sınanma süreci, insanın topraktan yaratılış süreci başlamış, ilahi ruh/can üflenmesiyle verilen akıl, irade, kalp göz, basiret ve daha fazla donanımlarla yeryüzüne halifelik misyonuyla görevlendirilip yeryüzüne bırakılması ile başlamıştır. Ancak yeryüzü insanı büyülemiştir. Bununla birlikte insanın ilah, varlık tasavvuru iradesini etkileyerek tutum ve davranışlarını belirlemiştir. İnsanın ilah ve varlık tasavvuru inancına, imanına, algı ve anlayışına göre dindarlık şeklinde tutumuna yansımaktadır. Kur’an’da imtihan olgusu önceki inanan ve inkâr edenlerin serancamı zikredilerek örneklerle dini bir tecrübe olarak ele alınmaktadır.
Kur’ân, Peygamberlerin de farklı durumlar ile denendiğini haber vermiştir. Bütün Peygamberler gönderildikleri toplumların tutumlarıyla sınanmıştır. Hz. Ademin oğullarının kurban sunuşu, Hz. Nuh’un’ oğlunun Allah’ı ve Peygamberi inkar etmesi, Hz. Eyyûb’un hastalanması ve sağlığına kavuşması, Hz. Yakûb’un oğullarının tutumları ve Hz. Yûsuf ile sınaması, Hz. Yusuf’un da kardeşleri, zindan, varlık ve yoklukla sınanması, Hz. Lût’un eşi ile sınanmasını zikredebiliriz. Peygamberlerin sınanması, hayat boyu farklı sıkıntı ve zorluklarla karşılaşması insanın sınanmasına örneklik teşkil etmektedir.
Kur’ân “Yoksa siz, sizden öncekilerin başına gelenler, sizin de başınıza gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Peygamber ve onunla beraber mü'minler, "Allah'ın yardımı ne zaman?" diyecek kadar darlığa ve zorluğa uğramışlar ve sarsılmışlardı. İyi bilin ki, Allah'ın yardımı pek yakındır.” âyeti ile imtihan olgusunun tarihi sürecine dikkat çekmiş, insanın nefsine zor gelecek olay ve durumlarla imtihan olacağını haber vermiştir. Söz konusu imtihan vasıtaları sadece bir alanda sınırlı değildir. Sağlık, çocuk, evlat, anne-baba, mal ve can kaybı gibi çeşitli durumları kapsamaktadır. Her ne kadar imtihan denildiğinde akla ilk gelen ölüm, hastalık, finansal kayıp gibi olumsuz durumlar gelse de evlat, servet sahibi olmak, sağlık, elde edilen başarı gibi nimet nevinde olan şeyler de imtihan olgusuna dahildir. Allah olumsuz durumlar ile kişinin sabrını, teslimiyetini denerken, olumlu durumlar ile de kişinin nimetler karşısındaki tutumunu test etmektedir.
İmtihan olgusunun sadece inananlar için olmadığını inkâr edenler için de geçerli olduğunu da vurgulamak gerekir. Belâ ve musibetlerin inanan insan için sorumlu ve bilinçli bir duruş, sabır ve teslimiyet gibi öğretileri varken inanmayan insana da başedemediği zorluk ve sıkıntılar karşısında kendi acziyetinin farkına varmak, fıtratını/özünü hatırlamak ve yaratıcıyı bulmak gibi öğretileri vardır.
Bu çalışmada imtihan olgusu anlamlandırma dinin fonksiyonu, halifelik misyonu, Allah tasavvuru, olumlu/olumsuz tecrübelerinin(imtihan) insana öğretileri, Kur’ân’da zikredilen imtihan alanları bağlamında değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra Kur’ân’da geçen kelime ve kavramların Kur’ân’ın indiği dönemde hangi anlamda kullanıldığı bilgisi Kur’ân’ın anlaşılmasında büyük bir rolü olduğu realitesine bağlı olarak imtihan kavramı ile anlam bağı olan belâ, fitne ve musibet kavramlarının semantik tahlilleri ve bunların Kur’ân’daki kullanımlarına kısaca yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , İnsan , Peygamberler , Belâ , Musibet , İmtihan

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Reşit Rıza. Tefsîru’l-Kur’âni’- Hakîm (Tefsiru’l-Menâr). İstanbul, Ekin Yayınları, 2011.
• Abdulbaki, Muhammed Fuad. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
• Akay, Hasan. İslamî Terimler Sözlüğü. İstanbul: İşaret Yayınları, 2005.
• Altuntaş, Mehmet. Kur’ân-ı Kerim’e Göre İmtihan Gerçeği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2002.
• Atay, Hüseyin. “Allah’ın Halifesi: İnsan”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 18/1-4(1970), 71-80.
• Ateş, Nesibe Esen. “Travmayı Anlamlandırması Açısından İmtihan İnancı ve Başa Çıkma: Şehit Aileleri, Gaziler ve Gazi Aileleri Örneği”. Trabzon İlahiyat Dergisi, 6/1 (Bahar 2019), 125-151.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1989.
• Aydın, Hüseyin. “Allah’ın Zaman Dışı Bilgisi ve İnsanın İmtihanı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3(2015), 71-88.
• Bilge, Neşet. İmtihan Dünyası ve Ebedi Kurtuluş Yolları. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. “İmtihan”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 133-160.
• Buladı, Kerim. “Kur’ân Çerçevesinde Hayat ve İmtihan”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 21/(2011), 65-94.
• Coşkun, Gülay. “Kur’ân ve Sünnet Perspektifinde Fitne Kavramı”. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’ân Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Cündioğlu, Dücane. Sözlü Kültürden Yazılı Kültür’e Anlam’ın Tarihi. İstanbul: Kapı Yayınları, 4. Basım, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fitne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/156-159. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çanga, Mahmut. Mu’cemü’l-müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Çetin, Rabia. “Kur’ân-ı Kerim Bağlamında Kader-İmtihan İlişkisi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4(2016), 780-880.
• Ebü’l-Abbâs Takuyiddîn İbn Teymiyye. Kulluk Risalesi. İstanbul: Tevhit Yayınları, 1998.
• Erdal, Mesut. Kur’ân’da Fitne Kavramı Üzerine Düşünceler. (Diyarbakır: DÜİFD, 1999), 1/221.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İstanbul: İşaret Yayınları, 9. Basım, 2015.
• Ezherî, Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luğa. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1384/1964.
• Görmez, Mehmet vd., Hadislerle İslam. 7 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Güler, İlhami, Allah’ın Ahlakîliği Sorunu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• İbn Fâris, Ebu’l Hüseyin Ahmed. Mu’cemü mekâyisi’l-luğa. thk. Abdus-Selâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1411/1991.
• İbn Manzûr, Cemâluddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l İlmiyye, 2005.
• İsfahânî, Râğıb, Ebû’l-Kâsım el-Hüseyin b. Ahmed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. çev. Yusuf Türker, Pınar Yay. İstanbul, 2012
• Kalkan, Ahmet. Ansiklopedik Kur’ân Kavramları ve Güncel Yansımaları. İstanbul: Davud Emre Yayınları, 2011.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “İnsanın Çaresizliği ve Fıtratın Uyanışı”. Kelam Araştırmaları 3/1 (2005), 61-90.
• Kaya, Semra. Kur’ân’da Kulluk İmtihan İlişkisi. Malatya; İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Keskin, Hasan. Kur’ân’da Fitne Kavramı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Kula, M. Naci. “Engelllik Bağlamında Dini Yaklaşım, Dini Başa çıkma ve Din Eğitimi”. I. Uluslararası Engellilik ve Din Sempozyumu, ed. Abdulkerim Bahadır, 112-117, İstanbul: Karakış Matbaacılık, 2016.
• Mahallî, Celâleddin - es-Süyûtî, Celâleddin. Tefsîrü’l-Celâleyn. haz. Okan Kadir Yılmaz, Orhan Ençakar, 2 Cilt, İstanbul: Yasin Yayınevi, 2013.
• Mûsâ Şahin Lâşîn. Fethü’l-mün’im şerhu Sahîhi Müslim. 10 Cilt, y.y: Dârü’l-Şurûk, 1423/2002.
• Râzi, Ebu Abdillah Muhammed İbn-i Ömer. Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtihu’l-gayb). 32 Cilt, Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1401/1981.
• Sadan, Hamza, vd. “Kur’an ve Sünnet Bağlamında Doğal Afetlere Karşı Takınılması Gereken Bazı Tutum ve Davranışlar”. ULUM Dinî Tetkikler Dergisi 6/Özel Sayı (Ekim 2023), 1-38.
• Selçuk, Mualla. Kavramsal Netlik Bir Dinden Öğrenme Modeli. Ankara: Pegem Akademi, 2024), 8.
• Şimşek, M. Said. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. 4 Cilt, Ankara: Beyan Yayınları, 6. Basım, 2012.
• Taberî, Muhammed b. Cerir Ebu Ca’fer. Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b.Abdi’l Muhsini-Türkî, 26 Cilt, y.y: Dârü’l-Hicr, ty.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Zebidî, Muhammed Murtaza. Tâcü’l-arûs. thk. Nîzâm Muhammed Sâlih Ya’kûbî, Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1425.
• Zemahşeri, Ebu’l Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf an gavâmidi hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l– ekâvil fi vucûhi’t-te’vil. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Übeykân, 1418/1998.
• Zemahşeri, Ebu’l Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Ahmed. Esâsü’l-belâgâ. thk. Muhammed Bâsıl. 2 Cilt, Beyrut: Dârü’l-Kütübü İlmiyye, 1419/1998.