R. 1316-1325 /M. 1900-1909 TARİHLERİ ARASINDA HAZÎNE-İ EVKÂF-I HÜMÂYÛN DEFTERİ’NE GÖRE DİYARBAKIR VAKIFLARI

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 173 - 204, 31.12.2021

Edip Bukarlı

Öz

İslâm medeniyetinde mühim bir yeri olan vakıf, yararı insanlara ait olmak amacıyla bir malın veya mülkün gönüllü olarak tamamen ve kalıcı olarak tahsis edilmesidir. Sosyal hayatın ayrılmaz bir parçası olan vakıf kültürü, Müslüman Türkler tarafından da gerekli değeri görmüştür. Dolayısıyla tüm Osmanlı şehirlerinde olduğu gibi Diyarbakır’da da muhtelif amaçlarla birçok vakıf kurulmuştur. Bu vakıflar, XX. yüzyılda Diyarbakır’da sosyal ve ekonomik hayatın önemli bir parçasını oluşturmuşlardır.
Bu çalışmada, Diyarbakır Eyaleti’ne ait olan Rumî 1316-1325/Miladî 1900-1909 tarihleri arasındaki Hazîne-i Evkâf-ı Hümâyûn Defteri ana kaynak olarak kullanılmıştır. Konumuzun temelini oluşturan 1900-1909 tarihleri arasındaki defterde, vakıf kayıtları bize Diyarbakır Vilayeti sınırları içerisinde bulunan vakıfları, bunların sayıları ve vakıflarda çalışan görevliler gibi birçok bakımdan bilgi vermektedir.
Çalışmada, vakfın tanımı, vakıf müessesesinin gerçekleştirdiği sosyal, ekonomik ve kültürel işlevler, vakfın tarihsel süreci, vakıfların gelir kaynakları, vakıfların işleyişi ve vakıflarda çalışan görevliler ele alınmıştır.
Araştırmamızın temel amacı; Diyarbakır Eyaleti dahilinde bulunan vakıf, cami, mescit, medrese, zaviye, türbe ve dergahları tanıtmaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Sosyal hizmetler, Vakıf, Cami,, Medrese, Diyarbakır

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Ev.d. (Evkâf Defteri), nr. 29286; Ev.d. nr. 28377. 2. Salnâmeler: Salnâme-i Devleti- Aliyye-i Osmaniyye (H. 1326/M. 1910). Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan.
• Salnâme-i Devleti- Aliyye-i Osmaniyye (H. 1333-1334/M. 1918). Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan.
• 3. Araştırma ve İnceleme Eserler: Acar, A. (2008). Diyarbakır Medreseleri ve Osmanlı Eğitim Sistemi İçerisindeki Yerleri, Bahaeddin Yediyıldız, Kerstin Tomenendal (Ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (s.111-152), C. I, Diyarbakır Valiliği ve Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
• Akbulut, İ. (2007). Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi. Vakıflar Dergisi, S. 30, 61-72.
• Akyıldız, Y. ve Abay, A. R. (2017). Vakıf Müessesinin Gelişimi ve Mahiyeti Tarihsel Bir Değerlendirme. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 7(15), 141-157.
• Arslan, R. (1995). Erzurum Şehir Merkezindeki Vakıflar ve Sosyo-Ekonomik Bir Değerlendirme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Berki, Ş. (1974). Türkiye’de İmparatorluk ve Cumhuriyet Devrinde Vakıf Çeşitleri. Vakıflar Dergisi, 9(9), 1-12.
• Bizbirlik, A. (2008) Vakıf Şehir İlişkisine Bir Örnek: XVI. Yüzyıl Diyarbakır’ı, Bahaeddin Yediyıldız, Kerstin Tomenendal (Ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (s. 439-449), C. II, Diyarbakır Valiliği ve Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
• Çelik, K. (2013). R. 1284/M. 1868-1869 Tarihli Muhasebe-i Evkâf-ı Hümayun Defteri’ne Göre Mamuratülaziz Vakıfları. Vakıflar Dergisi, S. 40, 143-162. Eren, F. (1987). Osmanlı Dönemi Vakıfları. Vakıf Haftası Dergisi, C. 5, 195-201.
• Ertem, A. (1999). Osmanlı’dan Günümüze Vakıflar. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, S. 6, 111-150.
• Eryılmaz, B. (2010). Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, 3. Baskı. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Genç, M. (2014). Klasik Osmanlı Sosyal-İktisadi Sistemi ve Vakıflar. Vakıflar Dergisi, S. 42, 9-18.
• Gökbilgin, M. T. (1977). Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf. İslâm Ansiklopedisi. (C. 42, ss. 475-479) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Günay, N. (2007). Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• İpteş, C. ve Üzümcü, A. (2016). Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Vakıfların Gelir Kaynakları. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(14), 701-709.
• Karataş, Y (2016). Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Tepki. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 57, 1839-1867.
• Kemal, İ. M. ve Hüsameddin, H. (1982). Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin Kuruluş Tarihi ve Nazırlarının Hal Tercümeleri. Nazif Öztürk (Sad.), Vakıflar Dergisi, S. 20, 89-99.
• Kırkıl, E. (2008). XVI. Yüzyıl Diyarbakır Eyaleti Vakıf Defterlerinde Geçen Türkçe Yer Adları Üzerine”. Bahaeddin Yediyıldız, Kerstin Tomenendal (Ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (s. 419-438), C. II. Diyarbakır Valiliği ve Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
• Kodaman, B. (1988). Vakfın Sosyal Yönü. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 3, 1-4.
• Köksal, A. (2014). II. Meşrutiyet Dönemi’nde Vakıfların Yeniden Organizasyonuna Dair İki Eser: İsmail Sıdkı’nın “Hatırat”ı ve Hamadezade Halil Hamdi Paşa’nın Layihası. Tarih Araştırmaları Dergisi, 33(56), 343-386.
• Köprülü, M. F. (1983). İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Oflaz, M. (2009). İskender Paşa Vakıfları. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(21), 75-93.
• Bayır, Ö. (2012). Arşiv Belgelerine Göre Balkanlardaki Osmanlı Vakıfları. Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu Kitabı içinde (s. 325-339), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Özteke, F. (2018). II. Meşrutiyet’ten Demokrat Parti İktidarına Atıl Halde Bırakılmış Hayrat Kurumları Meselesi. Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 13(26), 245-264.
• Teber, Ö. F. (2002). Osmanlı Toplumunda Bir Sosyal Kurum Olarak Vakıf Çeşitleri ve İşleyişi. Dini Araştırmalar, 4(12), 197-207.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. İslâm Ansiklopedisi. (C. 42, ss. 479-486) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldız, A. (2006). 135/313 No’lu Şer’iye Siciline Göre XVIII. Asırda Diyarbakır’da Bulunan Vakıflar ve Görevlileri. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(15), 99-106.