Gürsoy Akça’nın çalışmaları ışığında Osmanlı’dan günümüze toplumsal değişme ve modernleşme

Yıl 2020, Sayı: 5, 136 - 165, 30.12.2020

Mehmet Mesut Ballı

Öz

16. yüzyıldan sonra hem Batı’da ortaya çıkan değişim hem de Osmanlıda baş gösteren idari, askeri ve mali bozulmalar Osmanlı devleti aleyhine bir durum ortaya çıkardı. Gerek iç durumdaki bozulmalar gerekse de dışarıdaki gelişmelerle birlikte Batı ile Osmanlı arasındaki makas gittikçe açıldı. Osmanlı devlet adamlarının ve düşünürlerinin bu durumu fark etmesi üzerine, bir takım yenilik temelli öneriler getirildi, adımlar atıldı. Bu öneriler ve adımlar yönetim (devlet) katında destek bulduğu gibi tepkilerle de karşılandı. Aynı durum yönetilen zümreler için de geçerlidir. Bu da Osmanlı toplum yapısının temel dinamiklerinin anlaşılmasını gerektirmektedir. Bu mesele üzerine geniş bir literatür söz konusudur. Bu literatüre katkı sağlayan araştırmacılardan biri de Gürsoy Akça’dır. Bu çalışmada Osmanlı toplum yapısına ve Osmanlı modernleşmesine yoğunlaşan Akça’nın görüşleri ışığında Osmanlı toplum yapısının temel dinamikleri ortaya konulmuş, Osmanlı modernleşmesi hukuksal ve iktisadi alanlar üzerinden ele alınmıştır. Bunun yanında Akça’nın yoğunlaştığı konulardan diğerleri, ulus-devlet, postmodernizm ve küreselleşmedir. Bunların da temelde Akça’nın görüşleri ve tespitleri ışığında değerlendirilmesi yine bu metnin amacı arasındadır. Çalışmada özel olarak, yönetici kesim içinde yer alan ulemaya ve yönetilen kesim içindeki ahilik konularına değinildi. Bu iki zümre üzerinden Osmanlı toplum yapısının bir fotoğrafı çekildi. Ayrıca Osmanlı modernleşmesi temel kulvarlarından olan hukuki ve iktisadi alanlardaki gelişmeler de tarihsel olgular etrafından ortaya konuldu. Bunlar içinde de örf ve sanayileşme gibi konulara ayrıca yoğunlaşıldı. Zira özellikle bu iki konu Osmanlının geçtiği sürecin ve çabalarının anlaşılmasında kilit önemdedir. Böylece Osmanlı modernleşmesinin nasıl bir kültürel, siyasal, iktisadi temelden hareketle gerçekleştirilmeye çalışıldığı gösterildi.

Anahtar Kelimeler

Gürsoy, Akça, Osmanlı, Toplumu, Ulus, postmodernizm, küreselleşme

Social change and modernization from the Ottoman era to the present in the light of Gürsoy Akça's Works

Öz

After the 16th century, both the change that emerged in the West and the administrative, military and financial deterioration in the Ottoman Empire created a situation against the Ottoman state. With both the deterioration in the internal situation and the developments outside, the gap between the West and the Ottoman became increasingly wider. When Ottoman statesmen and thinkers realized this situation, some innovation-based suggestions were made and steps were taken. These proposals and steps were met with reactions as well as support from the administration (state) level. The same is true for managed entities. This requires understanding the basic dynamics of the Ottoman social structure. There is a large literature on this issue. One of the researchers contributing to this literature is Gürsoy Akça. In this study, the basic dynamics of the Ottoman social structure were revealed in the light of the views of Akça, who focused on the Ottoman social structure and Ottoman modernization, and Ottoman modernization was discussed through legal and economic fields. Besides, the other subjects that Akça focuses on are the nation-state, postmodernism and globalization. It is also among the purpose of this text to evaluate them in the light of Akça's opinions and determinations. In the study, especially the ulama within the ruling group and the Akhi issues within the ruled group were addressed. A photograph of the Ottoman social structure was taken over these two groups. In addition, developments in the legal and economic fields, which are among the main lanes of Ottoman modernization, have been revealed around historical facts. Among these, subjects such as custom and industrialization were also focused on. For, especially these two issues are of key importance in understanding the period and efforts of the Ottoman Empire. Thus, it was shown how the Ottoman modernization was tried to be carried out based on a cultural, political and economic basis.

Anahtar Kelimeler

Gürsoy, Akça, Ottoman, modernization, nation, postmodernism, globalization

Kaynakça

• Akat, A. S. (1983). Liberalizm-devletçilik tartışması (1923-1939). M. Belge (Gen. Yön.), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi-4 (s. 1090-1112) içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akça, G. & Başer, D. (2011). ‘Karanlığın yok oluşu’ Gelişen teknolojinin gizlilik mahremiyet üzerindeki etkileri. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 19-42.
• Akça, G. & Demirpolat, A. (2003). Heterodxy-orthodoxy tartışmaları ve Türk fütüvvet teşkilatı (Ahilik). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 203-214.
• Akça, G. & Hülür, H. (2004). Osmanlı-Türk düşüncesindeki doğu-batı imgelerini küreselleşme tartışmaları bağlamında yeniden düşünmek. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 259-282.
• Akça, G. & Hülür, H. (2006). Osmanlı hukukunun temelleri ve Tanzimat dönemindeki hukuksal yeniliklerin sosyo-politik dinamikleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 295-321.
• Akça, G. & Hülür, H. (2007a). Tanzimat’tan Cumhuriyete siyasal ve hukuksal yapının modernleşmesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 235-269.
• Akça, G. & Vurucu, İ. (2010). Çok kültürlülük tartışmaları, toplumsal bütünlük kaygısı ve yeniden milletleşme (Kazakistan Halkı Asamblesi örneği). Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(24), 13-42.
• Akça, G. (2003a). Ahilik geleneği ve günümüz Fethiye esnafı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 209-219.
• Akça, G. (2003b). İptidai kavimlerde din anlayışları teorileri ve Emile Durkheim. Tabula Rasa, 9, 157-172.
• Akça, G. (2003c). Küreselleşme ve ulus-devlet. Selçuk İletişim, 3(1), 74-81.
• Akça, G. (2005a). Modernden postmoderne kültür ve kimlik. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), 15, 1-24.
• Akça, G. (2005b). Postmodernite ve ulus devlet. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 232-257.
• Akça, G. (2007). Osmanlı millet sisteminin dönüşümü. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, 57-68.
• Akça, G. (2010). Osmanlı Devletinde bilgi ve iktidar. Konya: Palet Yayınları.
• Akça, G. (2013). Devletler, toplumlar ve çoğulculuk tartışmaları: gerçekler ve kurgular. Yeni Türkiye, 9(50), 487-491.
• Akça, G. (2017). Fütüvvetçilikte ve Türk fütüvvetçiliğinde (Ahilik) ideal insan ve ahlâkı. Turkish Studies, 12(3), 41-58.
• Akman, M. (2007). Örf. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/orf#2-osmanli-devletinde
• Akyıldız, A. (2006). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme (2. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Arslan, H. (2000). Postmodernite, postmodernizm ve Türkiye, İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Aydın, M. A. (2005). Türk hukuk tarihi. TALİD, 3(5), 9-25.
• Ballı, M. M. (2014). Ziya Paşa’nın devlet ve hürriyet görüşü (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ballı, M.M. (2019). Türkiye’nin sanayileşme çabaları: 1962 ve 1964 Sanayi Kongreleri (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Barkan, Ö. L. (1956). Türkiye’de ‘Servaj’ Var mı İdi? Belleten, 78, 237-246.
• Berkes, N. (2013). Türkiye İktisat Tarihi (21. baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bozkurt, G. (2010). Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi (2. baskı). Ankara: Türk tArih Kurumu Yayınları.
• Cin, H. & Akyıldız, G. (2013). Türk Hukuk Tarihi (5. baskı). Konya: Sayram Yayınları.
• Deane, P. (2000). İlk sanayi inkılâbı (3. baskı, T. Güran, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2004). Ahilik ve Türk sosyo-kültürel hayatına katkıları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 355-376.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2008). Osmanlı toplumunda modernleşme ve ulema. EKEV Akademi Dergisi, 12(36), 119-132.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2009). Osmanlı toplumunda devlet ve ulema. EKEV Akademi Dergisi, 13(38), 1-10.
• Eğilmez, M. (2018). Tarihsel Süreç İçinde Dünya Ekonomisi (4. baskı), İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erdem, E. (2016). Sanayi Devriminin ardından Osmanlı sanayileşme hamleleri: Sanayi politikalarının dinamikleri ve zaafiyetleri, Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 48, 17-44.
• Hunt, E. K. & Lautzenheiser, M. (2016). İktisadi düşünce tarihi: Eleştirel bir perspektif (V. U. Aslan, Çev.). Ankara: Phoneix Yayınları.
• Hülür, H. & Akça, G. (2005). İmparatorluktan Cumhuriyete toplum ve ekonominin dönüşümü ve merkezileşmenin dinamikleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 311-341.
• Hülür, H. & Akça, G. (2007b). İmparatorluktan Cumhuriyete siyasal bütünlük ve ulusalcılık söylemi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 22, 331-335.
• Hülür, H. & Demirpolat, A. (1999). Seçkincilik, aydın kimliği ve süreklilik. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5, 367-389.
• Hülür, H. (2000a). Küreselleşme ve toplumbilimsel kuramlaştırma sorunu. Selçuk İletişim, 1(2), 27-36.
• Hülür, H. (2000c). Toplumsal bilim söyleminde yerellik. Selçuk İletişim, 1(3), 103-116.
• İlkin, A. (1970). Türkiye’de sanayi politikası (1923-1973). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, 30(1-4), 377-423.
• İnalcık, H. (1993). Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî-sultanî hukuk ve Fatih’in kanunları, Osmanlı İmparatorluğu (s. 319-341) içinde. İstanbul: Eren Yayınları.
• İnalcık, H. (2005). Şerî’at ve kanun, din ve devlet. M.S. Eren (Haz.). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet (2. baskı, s. 39-46) içinde. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık. H. (2005). Halil İnalcık ile Türk hukuk tarihi üzerine. TALİD, 3(5), 477-488.
• İpşirli, M. (2000). İlmiye. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/ilmiye
• İpşirli, M. (2010). Şeyhülislâm. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/seyhulislam
• Kahraman, H. B. (2008). Türk siyasetinin yapısal analizi I: Kavramlar-kuramlar-kurumlar (2. baskı). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Kazıcı, Z. (1988). Ahilik. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/ahilik
• Kazıcı, Z. (2002). Osmanlılarda Hoşgörü H. C. Güzel & A. Birinci (Ed.), Genel Türk tarihi-6 (s. 353-372) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kepenek, Y. (2012), Türkiye ekonomisi (25. basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kurt, M., Kuzucu, K., Çakır, B. & Demir, K. (2016). 19. Yüzyılda Osmanlı sanayileşmesi sürecinde kurulan devlet fabrikaları: Bir envanter çalışması, OTAM, 40, 245-277.
• Mumcu, A. (1985). Hukukçu gözüyle Mustafa Reşid Paşa ve tanzimat, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler (2. baskı, s. 39-47) içinde. Ankara: AKDTYK Yayınları.
• Nef, J. U. (1971). Sanayileşmenin kültür temelleri (2. baskı, E. Güngör, Çev.). İstanbul: İstanbul Milli Eğitim Basımevi.
• Ortaylı, İ. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi. H. C. Güzel & A. Birinci (Ed.), Genel Türk tarihi-6 (s. 345-352). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Önsoy, R. (1988). Tanzimat dönemi Osmanlı sanayii ve sanayileşme politikası, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öz, M. (2007). Reâyâ. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/reaya
• Quataert, D. (2012). Tanzimat döneminde ekonominin temel problemleri (F. Acun, Çev.). H. İnalcık & M. Seyitdanlıoğlu (Ed.), Tanzimat: Değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (2. baskı, s. 729-740) içinde. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sahillioğlu, H. (1991). Askerî. Erişim adresi (23 Ekim 2020): https://islamansiklopedisi.org.tr/askeri
• Sarup, M. (1995). Postyapısalcılık ve postmodernizm (A. B. Güçlü, Çev.). Ankara: Ark Yayınları.
• Sayar, A. G. (2002). Yenileşmeden Cumhuriyet’e Osmanlı iktisat düşüncesi. H. C. Güzel & A. Birinci (Ed.), Genel Türk tarihi-7 (s. 719-726) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Saydam, A. (2002). Yenileşme döneminde Osmanlı toplumu. H. C. Güzel & A. Birinci (Ed.), Genel Türk tarihi-7 (s. 529-594) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Selçuk Tosun, A. & Akça, G. (2014). Konya kent merkezinde sosyo ekonomik özellikleri farklı olan bölgelerde yaşayan bireylerin sosyal destek ve ruhsal sağlık durumlarını etkileyen faktörler. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 17(4), 207-215.
• Sezgin, C. (2011). Sanayi Devrimi’nin etkisinde İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye, İstanbul: Mas Matbaacılık.
• Şeker, F. (2015). Türk zihniyet dünyası ve hayat felsefesi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2002). Klasik dönemde Osmanlı ekonomisi. H. C. Güzel, K. Çiçek & S. Koca (Ed.) Türkler-10 (s. 653-694) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2005). Türk iktisat tarihi (7. baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Toprak, Z. (2012). Türkiye’de milli iktisat (1908-1918). İstanbul: Doğan Kitap.
• Tunaya, T. Z. (2010). Türk siyasi hayatında batılılaşma hareketleri (2. baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Türkdoğan, O. (2015). Türk sanayi toplumu. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Üçok, C. & Mumcu, A.; Bozkurt, G. (2011). Türk hukuk tarihi (15. bası). Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Yenal, O. (2010). Cumhuriyet’in iktisat tarihi (2. baskı). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.