Osmanlı Coğrafya Kitaplarında Zazalar ve Zaza Coğrafyası

Yıl 2023, , 71 - 93, 30.06.2023

Ercan Çağlayan

https://doi.org/10.55253/2023.nubihar.1296278

Öz

Osmanlı coğrafya kitaplarına referansla ve içerik analizi metoduyla kaleme alınan bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde Zazalara dair bilgi ihtiva eden Osmanlı kaynaklarına muhtasar bir biçimde yer verilmiş ve Osmanlı idari düzeninde Zazaların kurduğu mîrliklere kısaca temas edilmiştir. İkinci bölümde ise Osmanlı’da ilk bilimsel coğrafya kitabı olarak kabul edilen Kâtib Çelebi’nin (ö. 1657) Kitab-ı Cihânnümâ’sından başlayarak I. Dünya Savaşı’na dek yayımlanmış çok sayıda coğrafya kitabının Zazalar ve Zaza coğrafyası hakkında ihtiva ettiği bilgilere yer verilerek Osmanlı coğrafya yazıcılığının Zazalara bakışı ortaya konmuştur. Sadece Osmanlı umumi coğrafya kitapları ile coğrafya ders kitaplarına odaklanan çalışmada, seyahatnamelere yer verilmemiştir. Çalışmada referans olarak kullanılan coğrafya kitaplarının orijinallerine İstanbul’da bulunan İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı ve Marmara Üniversitesi Kütüphane Kataloğu ile Ankara’da bulunan Milli Kütüphane El Yazması ve Nadir Eserler Kataloğu ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi gibi platformlardan erişim sağlanmıştır. Son tahlilde, Osmanlı coğrafya kitaplarının Zazalara “Kürdistan kıtası” bahsinde yer verdiği ve Zazaları ekseriyetle Kürt şeklinde tanımladığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlı Coğrafya Kitapları, Kürdistan, Zazalar ve Zaza coğrafyası.

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Zazas and Geography of Zaza in Ottoman Geography Books

Öz

This study, which was written with reference to Ottoman geography books and used content analysis method, consists of two parts. In the first part of the study, the Ottoman sources containing information about the Zazas are given in a concise manner and the mirliks established by the Zazas in the Ottoman administrative order are briefly touched upon. In the second part, the view of Ottoman geography writing on Zazas is revealed by giving information about Zazas and Zaza geography in many geography books published starting from Kâtib Çelebi’s Kitab-ı Cihânnümâ until the First World War. In the study, which only focuses on Ottoman general geography books and geography textbooks, travel books are not included. The originals of the geography books used as references in the study were accessed from platforms such as the Center for Islamic Studies (İSAM), Istanbul Metropolitan Municipality Atatürk Library and Marmara University Library Catalogue, and the National Library Manuscript and Rare Books Catalog and the Turkish Historical Society Library in Ankara. In the final analysis, it was seen that the Ottoman geography books included the Zazas in the “Kurdistan continent” and defined the Zazas as mostly Kurds.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ottoman Geography Books, Kurdistan, Zazas and Zaza Geography.

Proje Numarası

yok

Kîtabanê Cografyayê Osmanîyan de Zazayî û Cografyayê Zazayan

Öz

Na xebata ke bi referansê kîtabanê cografyayê Osmanîyan û bi metodê wekerdişê tedeyîyî/muhtewayî ameya nuştiş di qisiman ra yena pê. Qismo yewin de kilmekî ca dîyayo çimeyanê Osmanîyan ke derheqê zazayan de tede zanayîşî estî û nîzamê îdarîyê Osmanîyan de mîrîtîyê ke zazayan ronayê ra kilmekî behs bîyo. Qismo diyin de zî Kîtab-i Cîhânnûmâ yê Kâtib Çelebî (m. 1657) ke Osmanîyan de sey kîtabo îlmî yo verîn yeno qebul kerdiş ra heta Herbo Yewin yê Dinya gelêk kîtabê coğrafya ameyê weşaneyîş ke derheqê zazayan û cografyayê zazayan de zanayîşan îhtîwa kenî ca dîyayo ci û ewnîyayîşê cografyanuştoxîyê Osmanîyan bi zazayan tesbit bîyo. Xebate têna bale xo dayo kîtabanê umumî yê cografyayê Osmanîyan û kîtabanê dersê cografyayî, ca nêdayo seyahatnameyan. Kîtabê coğrafyayê ke xebate de sey referans ameyê şuxulnayîş aslê înan platformanê sey Îstanbul de Merkezê Cigêyrayîşanê Îslamî (ÎSAM), Kîtabxaneyê Ataturkî yê Şarêdarîya Îstanbul ya Gird û Kataloga Kîtabxaneyê Unîversîteya Marmarayî, Ankara de Kataloga Eseranê Nadîr û Destnuşteyan ya Kîtabxaneyê Milî û Kîtabxaneyê Dezgehê Tarîxê Tirkan ra ameyê resayîş. Tehlîlo peyin de, kîtabanê cografyayê Osmanîyan behsê “qitayê Kurdistanî” de ca dayo zazayan û zafane zazayî sey Kurd pênas kerdî.

Anahtar Kelimeler

Împaratorîya Osmanî, kîtabê cografyayê Osmanî, Kurdistan, zazayî û cografyayê zazayan

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Ahmed Cemal. (1311). Coğrafya-yı Osmani. İstanbul.
• Ahmed Hamdi Şirvani. (1292). Usul-ı Coğrafya-yı Kebir. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası.
• Ahmed Hamdi. (1301). Usul-ı Coğrafya-yı Sagir. Üçüncü Baskı, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Ahmed Rifat. (1299). Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye. Cilt 3, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Ali Cevad. (1313). Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati. Cilt 1, Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası.
• ___, (1314). Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati. Cilt 2, Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası.
• Ali Saib. (1304). Coğrafya-yı Mufassal: Memalik-i Devlet-i Osmaniyye. Birinci Basım, Konstantiniyye: Matbaa-i Ebuziya.
• Alkan, M. Ö. (2005). , “İmparatorluktan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Ulusçuluk Sürecinde
• Eğitim”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, (der. Kemal H. Karpat), 2. Baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss. 73-242.
• Aygün, Y. (2022). “Tarih Kitapları”, Kürt Tarihinin Kaynakları-4: Osmanlı Matbuatı ve Süreli Yayınlar. (ed. Nurettin Beltekin & Serdar Şengül & Ercan Çağlayan), İstanbul: İBV Yayınları, ss. 17-66.
• Başçı, V. (2019). “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri (XIII-XVIII. YY.)”, Kadim Akademi SBD. C. 3, S. 2, ss. 63-114.
• Behram Münir. (1328). Vatan-ı Mukaddes Yahud Memalik-i Osmaniye Coğrafyası. İstanbul: Mürettebin-i Osmaniye Matbaası.
• Biçer, B. (2019a). Osmanlıların Coğrafya Kitaplarında Kürtler ve Kürdistan. Konya: Çizgi Kitabevi.
• ___, (2019b). Osmanlı Basınında Kürtler. Konya: Çizgi Kitabevi.
• ___, (2020). “Osmanlıların Coğrafya Ders Kitaplarında Kürtler ve Kürdistan”, Medeniyet ve Toplum Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, ss. 56-75.
• Bingül, Ş. (2020). “İttihat ve Terakki̇ Döneminde Diyarbakır’da Yerel Basın: Dicle Gazetesi̇ Örneği (1911-1915)”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Cilt: 12 Sayı: 1, 12. Yıl Özel Sayısı, ss. 258-276.
• ___. (2022). “Seyahatname, Seferetname ve Coğrafya Kitapları”, Kürt Tarihinin Kaynakları-4: Osmanlı Matbuatı ve Süreli Yayınlar. (ed. Nurettin Beltekin & Serdar Şengül & Ercan Çağlayan), İstanbul: İBV Yayınları, ss. 67-192.
• Çağlayan, E. (2016). Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• ___. (2010). “Hükümet Merkezinden Perifeleşmiş Bir Köye: Genc Sancağı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. Genç Araştırmacılar Özel Sayısı, ss: 36-48.
• ___. (2011). “Osmanlı Belgelerinde Zazalar ve Zazaca Üzerine Notlar”, Uluslararası Zaza DiliSempozyumu [13-14 Mayıs 2011]. Ankara: Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 271-290.
• ___. (2012). “Zaza Tarihinin Kaynakları [Arap ve Osmanlı Kaynakları]”, Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu [4-6 Mayıs 2012]. İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 286-301.
• ___. (2015). “Zazaların Etnik Kökeni”, Kürtler: Tarih, Toplum, Din. (ed. Adnan Demircan- Mehmet Akbaş), İstanbul: Nida Yayıncılık, ss. 249-306.
• ___. (2017). “16. Yüzyılda Süveydi ve Hoy Zaza/Dümbeli Emirlikleri”, Osmanlı Devleti ve Kürtler. (ed. İbrahim Özcoşar & Shahab Vali), İstanbul: Kitap Yayınevi, ss. 53-75.
• ___. (2023). “Osmanlı Kaynaklarında Zaza Süveydi Emirliği (1515-1853)”, Dewlet û Mîrgehên Kurdî Di Serdemên Naverast û Nû Da. (Komeka Vekoleran), Berge Dûyê, Zakho: Palê Îsa, rr. 377-394.
• Demir, A. (2012). “XIX. Yüzyılda Zazaların Nüfusu ve Demografik Yapısı”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (04-06 Mayıs 2012). İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 105-145.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (1999/2000). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. I-X. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini. (haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul: YKY.
• Fâik Reşad. (1309). Muhtasar Osmanlı Tarihi. (Rüşdiye Kısmı). Konstantiniyye. Hafız Abdullatif Efendi. (1289). Zubdetü’l-Coğrafya. İstanbul.
• Hüseyin Hıfzı. (1323). Rehnüma-yı Coğrafya-yı Umumi. İstanbul.
• Hüseyin Hüsnü. (1300). İcmâl-ı Coğrafya. İstanbul: Aramyan Matbaası.
• Kâtib Çelebi. (2010). Kitâb-ı Cihannüma. (Osmanlıca Tıpkı Basım), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ Yayınları.
• Kaya, D. S. (2019). “Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Coğrafya Ders Kitapları Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 33, ss. 287-317.
• Koç, Y. (2021). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürt Kimliği (1900-1920). İstanbul: Vadi Yayınları. Mustafa Hami Paşa. (1287). Zübdet’ül-Ulum. İstanbul.
• Mütercimi Meçhul. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât. (haz. Bekir Sarıkaya), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami. (1996). Kamus’ul- Alam. (Tıpkı Basım), Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• Şerafeddin Han. (2010). Şerefname: Kürt Ulusunun Tarihi. (Notlar-Açıklamalar: François Bernard Charmoy), çev. Rıza Katı, c. 4, İstanbul: Yaba Yayınları.
• Taezchner, F. (2018). Osmanlılarda Coğrafya. (haz. Osman Özkul vd.), Ankara: İksad Publishing House.
• Yıldırım, K. (2015). Kürt Tarihi ve Coğrafyası-1 Rojava. İstanbul: Şemal Yayınları.