Ciyê ‘Eqîdenameyan Di Edebiyata Kurdî û Perwerdehiya Medreseyan De

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 9, 51 - 83, 01.07.2018

Ayhan Yıldız

Öz

The literary works with the type of akidename in Kurdish literature are
widely seen in the literature of theology and they have a history of nearly
three centuries. In line with the historical development of the science of
Kalam in Islamic literature in Arabic, Persian and Turkish, writing poems on
credendum/faith has become a literary tradition. Kurdish madrasah scholars also
participated in this tradition by writing works in their mother tongue. Ahmedê
Xanî (17th century) is one of the leading ones among those who produce that
kind of works. Xanî's poetic work titled Akideya İmanê became an exemplary work
for many literary scholars. However, some of the literary scholars have written
this type of work in the form of prose.  Akidenames handle the topics of the pillars of the faith;
the belief to Allah, angels, holy books, prophets, the doomsday, fate and the
Judgement Day. In addition to these topics, some akides were also written about
the questions of the science of Kalam such as the miracles of the prophets,
saints, the punishment of the grave, and the actions of mortals.

In addition to these works written mostly in Kurmanci, there are also
some works written in Gorani, Sorani, and Zazaki.  It is seen that almost
twenty works of this kind are written in the form of poetry and prose in
Kurmanci, followed by five akidename in Zazaki, and one in Sorani and Gorani.

The vast majority of the poetic akidenames were written in
"masnavi" type of verse, however, some of them were written in the
form of qasida.  

Anahtar Kelimeler

Kurmanci, Sorani, Gorani, and Zazaki, Islamic Faith

Kaynakça

• Acar, Hayrullah (2016). “Fiqihnameyeke Menzûm Di Edebiyata Kurdî De: Rîsaletu Sefînetu’l-Ekrad Îla Sebîli’r-Reşad/ Sefîna Kurdan Ji Bo Ehlê Bajar û Gundan a Mela Ebdulcelîlê Botî” e-Şarkiyat ilmi Araştirmala Dergisi, Nîsan c. 8, j. 1. (25) www.esarkiyat.com
• Adak, Abdurrahman (2010). “Mela Xelîlê Sêrtî: Helbestvanî Bi Mexlesa “Şewqî” û Helbestên Wî yên Kurd (Kurmancî)”, İstanbul: Mukaddime, j. 1.
• Adak, Abdurrahman (2013). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk, Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Adak, Abdurrahman (2015). “Di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de Cureyeke Edebî: Zanistên Îslamî” İstanbul: Nûbihar, j. 132.
• Ahmad, Hêmin Omar (2016). “Mehwî Dîwana Wî û Helbesteke Wî”, İstanbul: Nûpelda, j. 23.
• Ahmad, Hêmin Omar (2016). “Danasîna Dîwana Mehwî”, İstanbul: Bingöl Ünv. Yayşayan Diller Enstitüsü Dergisi, j. 4.
• Amedî, Seyfeddîn Ebî’l Hesen ‘Elî bin Ebî ‘Elî bin Muhemmed (1405/1980). el-Îhkamu Fî usûli’l-Ehkam, (Debetehu we ketebe Hewaşiye eş-Şeyx Îbrahîmu’l-‘Ecûz), Beyrût: Daru’l Kutubu’l Ilmîyye.
• Amedî, Zeynelabidîn (?). Erbe‘eu Menzûmatin, Diyarbekir: Metbeetu Diyarbekirsoz.
• Arif, Muhemmed Nûrî (1981). Tekstî Edebî Kurdî, Bexda: Çapxaney Zankoy Silêmanî-el-Mektebetu’l-Weteniyyeti.
• Büyükkara, Mehmed Ali (2013). “Çağdaş İslami Akımlar”, İslam Mezhepler Tarihi, Eskişehir: Anadolu Üniv. Yayını.
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi, Milliyet Gazetecilik A. Ş., 1986, c. 1., r. 274.
• Beyazîdî Şêx Yûsuf (2008). Tuhfetu’s-Subyan, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Botî, Muhemmed Seîd Remezan (1394/1974). Kubre’l-Yeqîniyyati’l-Kewniyyati, Dimeşq: Daru’l-Fikir.
• Cezairî, Şeyx Tahir bin Salih (1434/2013). el-Cewheru’l-Kelamiyye, (Heqqeqehu: Mela Ebdusselam el-Bêcirmanî), İstanbul: Daru’r-Rewdetu.
• Cezairî, Ellame Tahir (bê drk.) Cewhera ‘eqîdeya Îslamê, (Ji Erebi: Abdusselam Bêcirmanî û Muhemmed Bêrkevanî), İstanbul: Peyxam Yayınları.
• Çiftçi, Metin (2015). Eqîdenameyo Zazakî yê Mela Mehemedê Hezanîyî, Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstîtüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (tez yök.pdf)
• Diyarbekirî, Ehmed Hilmî Qoxî (2004). Gulzara Hemûka Şerha Nûbihara Biçûka, İstanbul: İhsan Yayınları.
• Diyarbekirî, Mela Ehmed Hilmî Qoxî (2014). Kitabu Rehberi Sanî Şerha Eqîda Şeyx Ehmed bin Ilyas el-Xanî, İstanbul: (?)
• Dîwana Heyderî, (2012). İstanbul: (amd. M. Diyaeddîn Heyderî), Nûbihar.
• Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr, (2016). İstanbul: (Metn û Lêkolîn: Hayrullah Acar), Nûbihar.
• Emin, Muhemmed (?) Eqîda Îmanê, İstanbul: Ayfa Basın.
• Esîn, Salih bin Ebdurrehman (1434). Şerhu’l-’eqîdeti’t-Tehawiyye, İstanbul: el-Xureba.
• ‘Ebdulhemîd, Muhemmed Muhyeddîn (2014). et-Tuhfetu’s-Seniyye bi Şerhi’l Muqeddimeti’l Acûrrûmî, Beyrût: Mektebetu Daru’l Fecir. ‘Ebdullah Rûbîn Huseyn, (2012/1434). Mu’cemu’-Nefaisi’l-Esasî, (Îşraf: Ehmed Ratib ‘Ermûş), Beyrût: Daru’n-Nefais.
• ‘Eqîdenameyên Kurmancî, (2011). Hewlêr: Çapxaney Hacî Haşim.
• ‘Eqîl, Behaeddîn ‘Ebdullah bin ‘Ebdurrehamn bin ‘Ebdullah bin (1432/2015). Şerhu Îbn ‘Eqîl ‘Ela Îbni Malik, (Te’lîfu’l –‘Ellametu Muhemmed Muhyeddîn ‘Ebdu’l-Hemîd), Beyrût: Merkezu’r-Risaleti lid-Diraseti we Tehqîqi’t-Turas.
• Farqînî, Zana (2000). Büyük Türkçe Kürtçe Sözlük, İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî.
• Gazzalî, Ebû Hamid (2000). Tehafütü’l-Felasife –Filozofların Tutarsızlığı, (Eleştirmeli Metin Çeviri: Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu), İstanbul: Klasik Yayınları.
• Geçer, Husnî Hezîn (2007). Rîsaleên ‘Eqîde û Exlaq û Edebê, amd. Ebdusselam Bêcirmanî, İstanbul: Nûbihar.
• Gölcük, Şerafettin (2012). Kelam Tarihi, Konya: Esra Yayınları.
• Güneş, Kamil (2014). “İlk Dönem Kelami Şahsiyetler” Kelama Giriş, Eskişehir: Anadolu Ünv. Yayını.
• Haşiyetu’l-Kestelî ‘Elî (1315). Şerhu’l-Eqaidi, İstanbul: Salah Bilici Kitabevi.
• Heyderî, Şêx Muhemmed Emîn (2007). Mewlûda Nebî, Amed: Lis Basın Yayın Pazarlama.
• Hezroyî, Mela ‘Ebdulfettahê (2012). Dîwana Fethî, (Berhevkirin: Tehsîn Îbrahî Doskî), İstanbul: Nûbihar.
• Hêvîdar, M. Êhsan (2009). “Bi Seydayê Mela Seîdê Taxikî re li Ser Xebat û Jiyana Wî” Nûbihar, İstanbul, j. 107.
• Hızlı, Mefail (2013). “Eğitim-Öğretim Kurumları” İslam Kurumları ve Medeniyeti, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Hûnî, Mele Mehemed Elî (2004). Mewlid, İstanbul: Weşanxaney Vateyî.
• ‘Ilmî-Zîla, Seyda Mela ‘Elî (2012). Dîwan, Jiyan û Berhem, (Amadekar: Necatê Zivingî), İstanbul: Banga Heq.
• Isfehanî, ebî’l-Qasim el-Huseyn b. Muhemmed er-Raxib (2005/1426), el-Mufred fî Xerîbi’l-Qur’an, Beyrût: Daru’l-Me’rife.
• Kılavuz, Ulvi Murat (2014). “Kelam Eserleri”, Kelama Giriş, Eskişehir: Anadolu Ünv. Yayını.
• Kitabu Buşre’l-‘Ibad fî ‘Ilmi’l-I‘itiqad, (Destxet: Zeynelabidîn Amedî) Diyarbekir: el-Mektebetu’l-Islamiyyeti.
• Kestelî, Muslihuddîn Mustefa, (1315h.). Haşiyetu Kestelî ‘Ela Şerhi’l-‘Eqaid, İstanbul: Salah Bilici Kitabevi.
• Koçer, Feqe Reşîdê (2002). Siru’l-Mehşer, İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Mecmu‘etu Min Erbe‘eti Kutubin (1433/2012). “Sebîlu’s-Selami Fî ‘eqîdeti’l Enami”, (Amadekar: Mela Ebdusselam Bêcirmanî) İstanbul: Weşanxaneya Nûbihar.
• Mêrgî, Şêx Ebdurrehman el-Farûqî el-Botî (2013). el-‘Eqîdetu’l-Kurdiyye, amd. Muhemmed Muxlis b. Şêx Ebdurrehamn İstanbul: Nûbihar.
• Nacim, Abdurrahman (1881). “Ulema ve Kurd Ahalisi”, Tercuman-i Hakikat, j. 982.
• Nacîm, Abdurrehman (1285). Sefwetu’l-Kelam, İstanbul: Metbeetu ‘Amire.
• Neqşebendî, Ebdullah Îbn Mehmûd (1379/1960). Îrşadu’l-Îbad min ‘Ewami’l-Mu’minîn, (cî û weşanxane ne diyar e).
• Nesefî, ‘Umer (1315). Metnu’l-‘Eqaidi li ‘Umeri’n-Nesefî, İstanbul: Salah Bilici Kitabevi. Erdemci, Cemaleddin (2014). “Ehl-i Sünnet Kelamı” Kelama Giriş, Eskişehir: Anadolu Ünv. Yayını.
• Nûrsî, Bedîuzzeman Seîd (2002). Barla Lahîkasi, İstanbul: Zehra Yayıncılık.
• Özler, Mevlüt (2014). “Tarif, İsim ve Kapsam” Kelama Giriş, Eskişehir: Anadolu Ünv. Yayını, Eskişehir.
• Öztürk, Ali (2013). “Dinî Tür ve Konular”, Türk İslam Edebiyatı, Ankara: Anadolu Ünv. Yayını.
• Qedrî, Mamoste (2008). “Tehlîla Berhemên Xanî Ji Aliyê Şêwaz û Naverokê Ve, Nûbehara Biçûkan û ‘Eqîdeya Îmanê”, Sempozyuma Ehmedê Xanî ya Navneteweyî İstanbul: Weşanên Şaredariya Bajarê Mezin a Diyarbekirê.
• Qeredaş, Ce’fer (2015). el-Muxteser fî Tarîxi ‘Ilmi’l-Kelam we’n-Nusûsi’l-Kelamiyye, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Receb, Şeyx Bekrî (1994/1414). Hidayetu’l-Murîd îla Cewhereti’t-Tewhîd, Tehqîq. Muhemmed Wehbî Suleyman&Hezim Muhyedddîn, Beyrût: Darulxeyr.
• Seîd, Mela (1998). “Mezhebên Nehwê û Kitêbên Xwendinê”, İstanbul: Nûbihar, j. 63-64.
• Selasu Menzûmatin, Cemeehu Zeynelabidîn Amedî, Metbeetu Diyarbekirsoz. Diyarbekir, ? )
• Sêrtî, Mela Xelîl, (1327). Nehcu’l-Enam, (Herrerhu Mustefa Helîm), Metbeetu Ewqafi Îslamiyye we Eskeriyye.
• Şafiî, Hesen Mehmûd (2001). el-Medxelu ila Diraseti ‘Ilmi’l-Kelam , Karanşî: Îdaretu’l-Qur’ani we ‘Ulûmi’l-Îslamiyye.
• Şemrexî, Ebdirrehîm lawê Ebdulkerîm (bê dîrok e) Gulzar, Diyarbekir: Mektebetu Seyda.
• Taşkın, Hanefi (2016). “Mela Haşimê Miksî û Dîtina Terîqu’n-Necata Wî”, Nûbihar, Payîz Stenbol, j. 137.
• Tewerzî, Edîb (2009). “Seydayê Mele Xalidê Zengokî û Berhema Wî ya Murşidu’t-Talibîn” Nûbihar, İstanbul, Bihar, j. 107.
• Tuhfeti’l-Elaiyyeti fî Ulûmi’ş-Şer’iyyeti bi’l-Luxeti’l-Kurdiyyeti el-Lehcetu’l-Kurmanciyyeti, (Naşir: Muhemmed Nûrî Nas), Estel: (Weşanxane nenivîsandî ye).
• Veroj, Seîd (2017). Abdurrahman Nacim, İstanbul: İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları.
• Xanî, Ehmedê (2008). ‘eqîdeya Îmanê, Analiz ve Şerh: Kadri Yıldırım, İstanbul: Avesta.
• Xezzalî (2009/1430). el-Îqtisadu fî’l-Îtîqad, Muheqqiq: Mustefa ‘Umran, Qahire: Daru’l-Besair.
• Xezzalî, El-Huccetu’l-Islam el-Îmami (1405/1985). Qewaidu’l-‘Eqaid, (Tehqîq we Te’lîq: Mûsa Muhemmed ‘Elî), Beyrût: Alemu’l-Kutub.
• Yıldız, Alim (2013). “Alla Teala ile İlgili Edebi Türler”, Türk İslam Edebiyatı, Ankara: Anadolu Ünv. Yayını.