Mulemme‘ û di Edebîyata Kurdî ya Klasîk de Şêweyên Mulemme‘ê

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 13, 51 - 79, 30.06.2020

M. Zana Karak , Seher Bişaroğlu

Öz

Di edebîyata klasîk a rojhilatî de mulemme‘ xwedî dîrokeke kevin e û nimûneyên
wê yên ewil di sedsala 10em de tên xuyakirin. Helbestên bi terza mulemme‘ê di
edebîyata Erebî, Farisî û Tirkî de gelek hatine nivîsîn. Kurd jî yek ji gelên Rojhilatî
ne û di edebîyata Kurdî ya klasîk de jî mulemme‘ cihekî girîng digire. Li gorî
agahîyên ber dest di edebîyata Kurdî de jî ji sedsala 16em heta roja me mulemme‘ên
tam hatine nivîsîn. Dîsa li gorî agahîyên li ber dest yekem mulemme‘a tam a Kurdî
ji alîyê Hemîdî ve hatiye nivîsîn û piştî wî gelek şairên Kurd bi şêweyên cur bi cur
helbestên mulemme‘ nivîsîne.
Di vê xebatê de di edebîyata Îslamî de ango di edebîyatên zimanên cîran (Erebî,
Farisî û Tirkî) de derbarê dîroka mulemme‘ê de agahî hatin dayîn û ji edebîyatên
cîranan hin nimûne hatin pêşkêşkirin. Di serî de li ser pênaseya mulemme‘ê û
paşê derbarê dîroka wê de agahî hatin dayîn. Çarçoveya mulemme‘ê tam û noqsan
û sînorê mulemme‘ê yê bi telmî‘ê re ji nû ve hat nirxandin. Derbarê tesnîfa
mulemme‘ê û şêweyên wê yên di edebîyata Kurdî de bi berfirehî agahî hatin dayîn.
Di edebîyata Kurdî de li gorî mînak û daneyên ber dest ji alîyê avakirinê ve analîzek
li ser mulemme‘an hate kirin. Herweha mînakên şêweyên mulemme‘an jî hatin
tesbîtkirin û ev tesbît û tesnîfa wan jî hatin pêşkêşkirin.

Anahtar Kelimeler

Mulemme‘, pênase, tesnîf, şêwe, Edebîyata Kurdî ya Klasîk

Mulemma and Forms of Mulemma in Classical Kurdish Literature

Öz

Mulemma which is a poetry genre has a historical background in classical Eastern
literatures and its first examples date back to the 10th century. Mulemma-shaped
poems have been widely written by poets in Arab, Persian and Turkish literatures.
Since the Kurds are also a part of Eastern literature, mulamma poems have an important
place in classical Kurdish literature as well. According to the sources we
have, the first examples of full mulammas in classical Kurdish literature date back
to the 16th century. Again, according to the sources we have, the first complete
mulamma example in classical Kurdish literature was written by Mela Mehmûd
(Hemîdî) and many Kurdish poets wrote poems in different forms after Hemîdî.
This study focuses on the history of mulamma and some examples of Islamic literature
(Arabic, Persian and Turkish literatures). In addition, the history of mulamma
in classical Kurdish literature was emphasized. In this study, firstly the definition of
mulamma was emphasized and examples of Kurdish mulamma written until today
were analyzed and classified. Mulemmas were examined according to their structures.
Some examples on this subject were given. The framework of the complete and
incomplete mulammas and the boundary with the telmi‘ were re-evaluated.

Anahtar Kelimeler

Mulemma, definition, classification, Classical Kurdish Literature

Kaynakça

• Acar, H. (2013). Mulemaya Seydayê Licî. Mülemma Dergis., İstanbul: (h. 2, r. 23-27).
• Acar, H. (2016). Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr. Stenbol: Weşanên Nûbiharê.
• Adak, A. (2015). Destpêka Edebîyata Kurdî ya Klasîk. Çapa 3. Stenbol: Weşanên Nûbiharê.
• Adak, A. (2016). Şewqîyê Xanî li Pey Şopa Ehmedê Xanî: Berawirdkirinek li Ser Mulemme‘ên Wan ên Çarzimanî. Nûbihar Akademî. İstanbul: ( h. 5, r. 36-65).
• Adak, A. (2019). Teşeyên Nezmê di Edebîyata Kurdî ya Klasîk de. Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Aksoy, H. (1993). Kınalızade Ali Çelebi ve Mülemma‘ Na‘tı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Sayı: 5-6, r. 125-144).
• Bacanlı, S. A. & T. K. (2018). Mülemma ve Abdülvâsi-i Cebelî. Nüsha, (Cilt 46, r.143-156).
• Banarlı, N. S. (1983). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, (Cilt 1).
• Bedewî, M. N. (2012). Dîwana Dahî. Tehsîn Îbrahîm Doskî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Beyter, Ö. (2013). Dîwana Mela Ehmedê Heyderî Metn û Lêkolîn, Teza Lîsansa Bilind a Çapmebûyî. Mêrdîn: Zanîngeha Mardin Artukluyê, Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê.
• Botî, E. (2009). Di Şiîra Kurdî de Mulemma‘/Pir-zimanî: Mînaka Ehmedê Xanî. Nûbihar. Stebol: (Cild:16, h. 107).
• Calp, M. (2018). Ahmed-i Hânî’nin Mülemma‘ Bir Gazeli ve Divan Edebiyatımızdaki Yeri. 2. Uluslararası Ahmed-iHânî Sempozyumu (İslam Düşüncesinde İnsan, Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları, (r. 162-181).
• Cizîrî, M. (2019). Dîwan. Tehsîn Îbrahîm Doskî (Amd), Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Çiftçi, M. (2015). Eqîdenameyo Zazakî yê Mela Mehemedê Hezanîyî, Unîversîteya Çewlîgî,. Teza Çapnebûyî.
• Çewlîg: Şaxê Mayzanistê Ziwan û Edebîyatê Zazakî. Enstîtuya Ziwanê Ganîyan.
• Doskî, T. Î. & Z. E. Mela Mehmûd an jî Hemîdî: Şa‘irê Berî Melayê Cizîrî û Yekem Mulemme‘a Kurdî. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, (Sal. 5, Cîld. 5, r. 43-61).
• Doskî, T. Î. (2011). Mela Evdillahê Hîzanî û Şairên Malbata Wî. Dihok: Weşanên Spîrêz.
• Doskî, T. Î. (2020). Baxê Îrem Geştek li Nav Şi‘ra Kurmancî ya Klasîk. M. Zahir Ertekin (Amd.). Stenbol: Weşanên Dara.
• Ertekin, N. (2015). Mela Ehmed Yalar û Dîwana wî. Diyarbakır: Alimler, Arifler, Edipler. İstanbul: Ensar Yayınları,(r. 413-436).
• Ertekin, Z. & A. Y. (2020). Mela ‘Ebdul’ezîzê Bitlîsî/Şeyda (1855-1924) û Mulemme‘a Wî ya Çarzimanî. Kovara Nûbiharê, İstanbul. (h. 151, r. 69-73).
• Gelibolulu, A. (2013). Mulemma. Abdurrahman Adak (Amd.). Mülemma Dergisi, Mardin: (h.1, r. 5-6).
• Gezer, S. (2015). Dîwana Mela Yasîn Yusrî (Metin û Lêkolîn). Teza Lîsansa Bilind a Çapnebûyî. Çewlig: Zanîngeha Bîngolê Enstîtuya Zimanên Jîndar Makezanista Ziman û Edebîyata Kurdî.
• Heyderî, Ş. M. E. (2012). Dîwan. Mela Dîya’îdîn Heyderî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Hezroyî, M. E. (2012). Dîwana Fethî. Tehsîn Îbrahîm Doskî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Kalyon, A. (2015). Üç Dilli Şair Ayşe Teymûrî’den Üç Dilli Gazel. Turkish Studies. Ankara. (Spring, r. 1425-1436).
• Karak, M. Z. (2020). Dîwançeya Şêx Îsmetullahê Karazî (Metn û Lêkolîn). Teza Lîsansa Bilind a Çapnebûyî. Mêrdîn: Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî.
• Kavarî, M. (?). Dîwan (tîpên Erebî-Latînî), Serdar Bedirxan (Amd.). Ebdulbaqî (Katib), Diyarbakır: ?.
• Kerbelayî, Ş. M. (2002). Dîwana Kerbelayî. Osman Akdağ-Kerem Soylu (Amd.). Stenbol: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Kırkan, A. (2012). Beşanê Edebîyatî ra Mulmma, Di Şaîranê Kurdan ra di Şîîrê Bêhempayî: Mulemmaya Ehmedê Xanî û Mulemmaya Ehmedê Xasî. Kovara Şewçila. Îstanbul: (h. 7, r. 56-62).
• Kırkan, A. (2018). Biyîşa Pêxemberî ya Osman Esad Efendî û Destpêka Edebîyatê Klasîk yê Kirmanckî. Îstanbul: Weşanên Vate.
• Kurtuluş, R. & İ. P. (2006). Mülemma. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt. 31, r. 539). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Külekçi, N. (2013). Açıkalamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Lezgîn, R. (2011). Mulemmaya Ehmedê Xasî. Kovara Şewçila, Îstanbul: (h. 1, r. 7-9).
• Lîceyî, M. M. (2012). Dîwana Hadî. Tehsîn Îbrahîm Doskî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Pala, İ. (2007). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları, (çapa 15.).
• Sadînî, M. X. (2011). Mela Huseynê Bateyî -Jîyan, Berhem û Helbestên wî-. Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Tendurekî, M. Z. (2007). Dîwan. Mela Abdurrahman Bîçîcî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Teyran, F. (2014). Feqîyê Teyran Jîyan Berhem û Helbestên Wî. (Çapa 8.). M. Xalid Sadinî (Amd.). Stenbol: Weşanên Nûbihar.
• Timurtaş, A. (2020). Hunera Mulemme‘ê di Edebîyata Rojhilat de -Mînaka Şi‘ra Kurdî-Kurmancî-. Kurdîyat. (h. 1, r. 9-21).
• Varol, M. (2017). Şiiri Mulemma ê Şairanê Edebîyatê Zazakî. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. (Cild.3, h. 6, r. 51-65).
• Xanî, E. (2014). Dîwan, Kadri Yıldırım (Amd.), İstanbul: Weşanên Avestayê.
• Yıldırım. K. (2013). Klasîk Arap, Fars, Türk ve Kürt Şiirinde Mülemma. Mülemma Dergisi, (h.1, r.7-11).
• Kurdî, M. B. Dîwan. Gihandina Dawî: 05.07.2020, https://www.vejinbooks.com/text/936
• Salim. (Ebdurrehman Beg). Dîwan. Gihandina dawî: 05.07.2020, https://books.vejin.net/ck/text/4196