Tezahûrên Neteweperwerîyê lî Dewlea Osmanî: Neteweperîya Gelên Misilman û yen Nemisilman

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 15, 11 - 46, 28.09.2021

Orhan Örs

Öz

Ev xebat, li ser sîtavên ramana neteweperweriyê ya ku weke serdema neteweperweriyê tê bi nav kirin de derketiye holê yên di Dewleta Osmanî de hûr dibe. Osmanî, bi demên dirêj karibiye avaniya xwe ya pir çandî biparêze û zaniye bi çalak kirina sazûmana netewê, pirsgirêkên ku rûbirû bûye derbas bike. Lêbelê, neteweperwerî derbasî bilindbûneke lezgîn bûye, pêşîn bandor li tevahiya Ewropayê paşê jî hema bêje li tevahiya Cîhanê kiriye, bi vê yekê avaniya Osmanî ya pir çandî jî dest bi maşînê kiriye. Gelên ku di nav bastûra Osmanî de dijîn dest bi daxwaz kirina mafên netewî kirine û ji bo bidestxistina van daxwazan dest bi tekoşînê kirine. Ên ku cara pêşîn bi hişmendiyeke neteweyî ketine nav liv û tevgerê hêmanên Xrîstiyan ên Osmanî bûne. Rûm, Ermen û Bûlgarên ku; mercên heyberî yên netewebûnê hîn zûtir pêk anîne, ji sedsala 17. ve bi vekirina saziyên perwerdehiyê gihîştine hişmendiyeke eşkere, bi rêya ku bi awayê giştî di Osmanî de bazirganî û huner di destê xwe de digirtin ku biçûk be jî çîneke bûrjûvayê pêk anîne û bi piştgirî girtina ji dêrên xwe, ol jî kirine amûrek, di vê çarçoveyê de ketinê nav liv û tevgerê û ji bo bi destxistina serxwebûnê ji desthilatdariya navendî ya Osmanî dest bi tekoşînê kirine. Gelên Osmanî yên misilman Kurd, Tirk, Ereb û Arnawûd; him ji ber ku nekarîne mercên heyber ên netewebûnê bi têra xwe pêk bînin û him jî ji ber ku xwe, weke hêmaneke neteweya desthilatdar didîtin, hevgirtina dewletê parastine û ji ramana neteweperweriyê dûr mane. Lêbelê ev rewş, bi demê re guheriye, bi hatina desthilatdariyê ya Komeleya Yekîtî û Pêşveçûnê û pêjirandina wê ya hişmendiyeke Tirkperest, hêmanên din ên Misilman jî ketine nav liv û tevgerê û dest bi anîna rojevê ya daxwazên neteweyî kirine.

Anahtar Kelimeler

Netewe, neteweperwerî, Osmanî, Misilman, Xrîstiyan

Milliyetçiliğin Osmanlı’daki Tezahürleri: Müslüman Halklar ile Hristiyan Halkların Milliyetçilikleri

Öz

Bu çalışmada, milliyetçilik çağı olarak adlandırılan dönemde ortaya çıkan, milliyetçilik düşüncesinin Osmanlı Devleti’ndeki yansımalarına yoğunlaşmaktadır. Osmanlı, sahip olduğu çok kültürlü toplumsal örüntüyü uzun süreler korumayı başarmış, millet sistemini işlevsel kılarak karşılaştığı sorunları aşmayı bilmiştir. Ancak milliyetçiliğin hızlı bir yükselişe geçip, önce tüm Avrupa’yı daha sonra da neredeyse tüm dünyayı etkilemeye başlamasıyla Osmanlı’nın çok kültürlü yapısı aşınmaya başlamış, Osmanlı bünyesinde yaşayan halklar milli haklar talep etmeye ve bu talepleri elde etmek için mücadeleye başlamışlar. Milli bir bilinçle ilk harekete geçenler Osmanlı’nın Hristiyan unsurları olmuştur. Millet olabilmenin nesnel koşullarını daha erken tamamlayan; 17. yüzyıldan itibaren eğitim kurumları açarak belli bir bilince ulaşan; Osmanlı’da ticaret ve sanatı genel itibariyle ellerinde bulundurarak küçük de olsa bir burjuva sınıfı oluşturan ve kiliselerinden de destek alarak dini araçsallaştıran Rumlar, Ermeniler ve Bulgarlar bu çerçevede harekete geçmiş, Osmanlı merkezi iktidarından bağımsızlık elde etmek için mücadeleye girmişlerdir. Osmanlı’nın Müslüman halkları olan Kürtler, Türkler, Araplar ve Arnavutlar ise hem millet olabilmenin nesnel koşullarını yeterince oluşturamadıkları için hem de kendilerini milleti hakimenin birer unsuru olarak gördükleri için devletin bütünlüğünü savunmuş, milliyetçilik düşüncesinden uzak durmuşlardır. Ancak bu durum zamanla değişmiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidara gelmesi ve Türkçü bir anlayışı benimsemesiyle diğer Müslüman unsurlar da harekete geçmiş ve milli talepleri gündeme getirmeye başlamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Millet, milliyetçilik, Osmanlı, Müslüman, Hristiyan

Manifestations of Nationalism in the Ottoman Empire: Nationalisms of Muslim and Christian Peoples

Öz

This study focuses on the reflections of the idea of nationalism in the Ottoman Empire, which emerged in the period called the age of nationalism. The Ottoman Empire managed to preserve its multicultural social pattern for a long time and managed to overcome the problems it faced by making the millet system functional. However, with the rapid rise of nationalism, which firstly affected the whole of Europe and then almost the whole world, the multicultural structure of the Ottoman Empire began to erode, and the peoples living in the Ottoman Empire began to demand national rights and struggled to obtain these demands. Christian elements of the Ottoman Empire were firstly to act with a national consciousness. Completing the objective conditions of being a nation earlier; reaching a certain level of consciousness by opening educational institutions since the 17th century; The Greeks, Armenians and Bulgarians, who formed a bourgeois class, albeit small, by holding trade and art in their hands in general and instrumentalizing religion with the support of their Church, took action in this framework and entered the struggle to gain independence from the Ottoman central power. On the other hand, the Muslim peoples of the Ottoman Empire; Kurds, Turks, Arabs and Albanians, defended the integrity of the state and stayed away from the idea of nationalism, both because they could not sufficiently create the objective conditions of being a nation and because they saw themselves as an element of the nation's domination. However, this situation changed over time. When the Committee of Union and Progress took power adopting a Turkist understanding, other Muslim elements acted and started to raise national demands.

Anahtar Kelimeler

Nation, nationalism, Ottoman, Muslim, Christian

Kaynakça

• Alakom, R. (2012). Eski İstanbul Kürtleri, İstanbul: Avesta.
• Anderson, B. (2015). Hayali Cemaatler. (Çev: İskender Savaşır), İstanbul: Metis.
• Antranik, (2014). Dersim Seyahatnamesi. (Çev: Payline Tomasyan), İstanbul: Aras.
• Averyanov, P. İ. (2010). Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19: Yüzyıl). (Çev: İbrahim Kale). İstanbul: Avesta.
• Basmacıyan, K. H. (2005). Şark'ta Toplumsal ve Dinsel Hayat. (Çev: Altuğ Yılmaz), İstanbul: Aras.
• Baring, M. (2008). İstanbul'dan Mektuplar 1909-1912. (Çev: Mahmut Muku), İstanbul: Dergah.
• Bourmaud, P. (2009). Construction Nationale et Discrimination au Proche-Orient: de la Fin de l'Empire Ottoman a Nos Jours, Vingtième Siècle. Revue d'Histoire. No.103, Proche-Orient: Foyers, Frontières et Fractures (Jul.- sep. 2009) pp. 63-76.
• Başak, T. (2008). İngiltere'nin Ermeni Politikası (1830-1923), İstanbul: IQ Kültür.
• Bozarslan, H. (1997). La Question Kurde Etats et Minorités au Moyen-Orient. Paris : Presses de Sciences Po.
• Bozarslan, H. (2013). Histoire de la Turkie de l'Epire a Nos Jours. Paris: Tallandier.
• Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye Klasik Dönem (1302-1606), Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• Bruinessen, M. (2010). Ağa, Şeyh Devlet. (Çev: Banu Yalkut), İstanbul: İletişim.
• Bruinessen, M. (2013). Kürdistan Üzerine Yazılar. (Çev: Nevzat Kıraç vd.), İstanbul: İletişim.
• Celil, C. (2013). Kürt Aydınlanması. (Çev: Arif Karabağ), İstanbul: Avesta.
• Chaliand, G. (1998). Présentation Question nationale et droit des minorités, Les Kurdes et Le Kurdistan: La Question Nationale Kurde au Proche-Orient, (Haz: Gerard Chaliand), Paris: PCM.
• Deringil, S. (2013). Simgeden Millete: II. Abdülhamid'den Mustafa Kemal'e Devlet ve Millet, İstanbul: İletişim.
• Deringil, S. (2014). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). İstanbul: Doğan Kitap.
• Delannoi, G. (1998). Milliyetçilik ve İdeolojik Kataliz. Uluslar ve Milliyetçilikler. (Haz. Jean Leca), (Çev: Siren İdemen), İstanbul: Metis.
• Dumont, P. Georgeon, F. (1997). Bir İmparatorluğun Ölümü 1908-1923. (Çev: Server Tanilli), İstanbul: Yenigün.
• Durkheim, E. (2012). Sosyolojik Yöntemin Kuralları, (Çev: Cemal Bali Akal), Ankara: Dost.
• Dündar, F. (2008). Modern Türkiye'nin Şifresi: İttihat ve Terakki'nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918). İstanbul: İletişim.
• Ekinci, A. & Asoğlu, İ. (2017). Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Misyoner Hekimler ve Urfa’daki Faaliyetleri. Şehir ve İrfan, Sayı (5).
• Engin, V. (2001). Sultan Abdülhamid ve İstanbul'u. İstanbul: Simurg.
• Enriquez, E. (2004). Sürüden Devlete: Toplumsal Bağ Üzerine Psikanalitik Deneme. (Çev: Nilgün Tutal). İstanbul: Ayrıntı.
• Ertan, T. F & Örs, O. (2918), Milliyetçiliğin Müphemliği: Milliyetçilik Nedir?. Atattürk Yolu, Sayı 62, 39-84.
• Faroqhi, S. (2010). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. (Çev: Ercan Ertürk), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Fuller, G. E. & Barkey, H. J. (2011). Türkiye'nin Kürt Meselesi. (Çev: Hasan Kaya), İstanbul: Profil.
• Georgeon, F. (1980). Aux Origines du Nationalisme Turc Yusuf Akçura (1876-1935). Paris : Edition ADPF.
• Gellner, E. (2013). Milliyetçiliğe Bakmak. (Çev: Simten Coşar vd.), İstanbul: İletişim.
• Gorgas, J. T. (2009). Repenser les Nationalismes Minoritaires: la Nationalisme Kurde et Irak et en Syrie Durant la Période des Mandats, entre Traditions et Modernite. A Contrario, (No.11), p.151-173.
• Gourdon, H. (1998). Bolivar, Marti, Castro... Latin Amerika'da Ulusal Kurtuluş Hareketleri ve Milliyetçilikler, Uluslar ve Milliyetçilikler. (Haz. Jean Leca), (Çev: Siren İdemen), İstanbul: Metis.
• Gökalp, Z. (1990). Türkçülüğün Esasları. (Haz: Mehmet Kaplan). İstanbul: MEB Yayınları.
• Gündoğdu, C. & Genç, V. (2013). Dersim'de Osmanlı Siyaseti: İzale-i Vahşet, Tashih-i İtikad ve Tasfiye-i Ezhan 1880-1913. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Haslip, J. (2009). Bilinmeyen Yönleriyle Abdülhamid. (Edt: Sevda Dursun), İstanbul: Kariyer.
• Hay, W. R. (2005). Kürdistan'da İki Yıl: 1918-1920. (Çev: Fahriye Adsay), İstanbul: Avesta.
• Heper, M. (2008). Devlet ve Kürtler. (Çev: Kadriye Göksel), İstanbul: Doğan Kitap.
• Hobsbawn, E. J. (2014). Milletler ve Milliyetçilik. (Çev: Osman Akınhay), İstanbul: Ayrıntı.
• Hobsbawm, E. J. Seri Üretim Gelenekler: Avrupa, 1870-1914, Geleneğin İcadı, (Der: Erik Hobsbawm, Terence Ranger), (Çev: Mehmet Murat Şahin), İstanbul: Agora.
• Hocaoğlu, M. (1998). Abdülhamit Han'ın Muhtıraları. İstanbul: Oymak Yayınları.
• Hroch, M. (2011). Avrupa’da Milli Uyanış. (Çev: Ayşe Özdemir), İstanbul: İletişim.
• Hülagü, M. (2008). Osmanlı Yunan Savaşı: Abdülhamid'in Zaferi. İzmir: Yitik Hazine Yayınları.
• İnalcık, H. & Seyitdanlıoğlu M. (2015). Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• Jongerden, J. (2012) Elite Encounters of a Violent Kind Milli Ibrahim Paşa, Ziya Gökalp and Political Struggle in Diyarbekir at the turn of the 20th Century. Social Relations in Ottoman Diyarbakır 1870-1915, (Haz: Joost Jongerden, Jelle Verheij), Boston: BRILL.
• Jwaideh, W. (2014). Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Kökenleri ve Gelişimi. (Çev: İsmail Çekem, Alper Duman), İstanbul: İletişim.
• Karademir, N. (2014). Sultan Abdülhamid ve Kürtler. İstanbul: Nübihar.
• Kasaba, R. (2012). Bir Konargöçer İmparatorluk; Osmanlıda Göçebeler, Göçmenler ve Sığınmacılar. (Çev: Ayla Ortaç), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kayalı, H. (1998). Jön Türkler ve Araplar. (Çev: Türkan Yöney), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kırmızı, A. (2008). Abdülhamid'in Valileri: Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, İstanbul: Klasik yayınları.
• Klein, J. (2014). Hamidiye Alayları: İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri. (Çev: Renan Akman), İstanbul: İletişim.
• Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Politikası. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Koloğlu, O. (1998). Avrupa'nın Kıskacında Abdülhamit. İletişim, İstanbul, 1998.
• Kushner, D. (2009). Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu 1876-1908. (Çev: Şevket Serdar Türet, vd.), İstanbul: Kesit.
• Küçükömer, İ. (2012). Batılılaşma ve Düzenin Yabancılaşması. İstanbul: Profil.
• Malmisanij, (2011). İlk Kürt Gazetesi Kürdistan'ı Yayımlayan Abdurrahman Bedirhan 1868-1936. İstanbul: Vate Yayınevi.
• Mardin, Ş. (2015). Türk Modernleşmesi. (Der: Mümtazer Türköne-Tuncay önder), İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1993). Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim.
• Mayokan, İ. M. (2010). Mabeyn Katibinin Kaleminden Abdülhamid ve Çevresi: Yıldız'da Neler Gördüm. (Ali Yılmaz), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• McDOWALL, D. (2004). Modern Kürt Tarihi. (Çev: Neşenur Domaniç), Ankara: Doruk Yayımcılık.
• Ortaylı, İ. (1981). İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu. Ankara, Siyasal Bilgiler Yayınları.
• Niyazi, R. (2017). Hürriyet Kahramanı Resneli Niyazi Hatıratı. Ankara: Panama.
• Öke, M. K. (1983). İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery'nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Örs, O. (2019). Aşiretçilik, Milliyetçilik ve İslamcılık Kavşağında Osmanlı’nın Kürt Siyaseti (1876-1909). İstanbul: Nubihar.
• Özkırımlı, U. (2015). Milliyetçilik Kuramları. Ankara: Doğu Batı.
• Özoğlu, H. (2017). Osmanlı'da Kürt Milliyetçiliği: Kimlik, Evrim ve Sadakat. (Çev: Nilay Özok-Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), İstanbul: İletişim.
• Qasımlo, A. (2014). Kürtler ve Kürdistan. (Çev: İbrahim Bingöl), İstanbul: Avesta.
• Quataert, D. (2013). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. (Çev: Ayşe Berktay), İstanbul: İletişim.
• Renan, E. (2015). Dilin Kökeni Üzerine. (Çev: Atakan Altınörs), İstanbul: Bilge Sanat Kültür.
• Reynolds, M. A. (2011). Abdurrezak Bedirhan: Ottoman Kurd and Russophile in the twilight of Empire, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, Volume 12, Number 2, pp.411-450.
• Santamaria, Y. (1998). Ulus-Devlet: Bir Modelin Tarihi, Uluslar ve Milliyetçilikler, (Haz. Jean Leca), (Çev:Siren İdemen), İstanbul: Metis.
• Scalber-Yücel, C. & Gorgas, J. T. (2011). Ruralite, Urbanite et Violence au Kurdistan, Hans-Lukas Keiser, Reformes Ottomanes et Cohabitation Entre Chretiens et Kurdes (1839-1915), Paris: EHESS.
• Soane, E. B. (2007). Mezopotamya ve Kürdistan'a Gizli Yolculuk: Kürdistan'ın Kürt Aşiretleri ve Keldanilere İlişkin Tarihsel Notlar. (Çev: Fahriye Adsay), İstanbul: Avesta.
• Stern, B. (2014). II. Abdülhamid Yıldız Sarayı ve Haremi 1901. (Çev: Güray Beken), İstanbul: Truva.
• Strohmeier, M. & Yalçın-Heckman, L. (2014). Kürtler: Tarih, Siyaset, Kültür. (Çev: Atilla Dirim), İstanbul: Yurt Yayınları.
• Şeker, N. (2009) Demographic Engineering in the Late Ottoman Empire and the Armenians. Middle Eastern Studies, Vol. 43, No.3, pp.461-474. Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa'nın Yıldız Hatıraları. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1999). Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: TTK.
• Tepedenlioğlu, N. (1989). Sultan Abdülhamit ve Osmanlı İmparatorluğunda Komitacılar. İstanbul: Toker yayınları.
• Tepeyran, E. H. (1998). Hatıralar. İstanbul: Pera Yayınları.
• Tevfik, S. (2011). II. Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Elli Yıllık Hatıralarım. (Haz: Tahsin Yıldırım, Şaban Özdemir), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Timur, T. (1996). İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine. Ankara: İmge.
• Tunaya, T. Z. (1998). İslamcılık Cereyanı I. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı Yayıncılık.
• Tunaya, T. Z. (1998). İslamcılık Cereyanı II. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı Yayıncılık.
• Yeğen, M. (2006). Devlet Söyleminde Kürt Sorunu. İstanbul: İletişim.
• Yıldız, H. (2014). Osmanlı Yenileşme Döneminde Diyarbekir Vilayeti'nde Eğitim (1870-1910). Ankara: TTK.
• Yılmaz, İ. (2014). Serseri Anarşist ve Fesadın Peşinde: II. Abdülhamid Dönemi Güvenlik Politikaları Ekseninde Mürur Tezkereleri, Pasaportlar ve Otel Kayıtları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Zeki Beg, M. E. ( 2011). Kürtler ve Kürdistan Tarihi. (Çev: Vahdettin İnce vd.), İstanbul: Nübihar.