Eskatolojî, di Edebiyata Kurdî de Numûneyên Wê û Nû-varyanteke “Beyta Sekeratê”

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 16, 15 - 43, 31.12.2021

Ayhan Tek

Öz

Mirin, di tarîxa mirovahiyê de ji qadên cuda yên hunerê heta felsefe û dînan, bûye tema û mijareke girîng. Ji ber ku ew ji têgeheştina insan der bûye, di encama hewlên ji bo fêmkirina mirinê, lîteraturên curbicur pêk hatine. Bi taybet hin qadên wek metafizîk û teolojiyê, li pey sirrên mirinê ketine û hindekan li gor xwe bersivên wê mu‘emmayê dane. Ji ber wê jî ji metnên teolojiyê heta metnên felsefî û edebî wek lîteratureke berfirek heta îro hatiye. Bi berhevbûna wan metnan û xebatên li ser wan jî qada eskatolojiyê pêş ketiye. Di nava wan metnên balkêş yên eskatolojiyê de rêwîngiyên wek “seferên metafîzîk” yan jî “çûna alema din” û “seyahetên ber bi alema piştî mirinê” derdikevine pêş ku ew seferene, mijara sereke ya vê xebatê ne. Ji “destana Gilgameş”ê û Ardavîrafnameya ku mijara wê sefera muxekî/ezîzekî Zerdeştî ya bo Cennet û Cehenemê heta “mî’racname”yên ku derheq çûna Muhemmed Pêxember ya bo Cennet û Cehennemê, herwisa ji “destana Cimcime Siltan” û heta Komediya Ilahiya Dante, paşxaneyeke eskatolojîk çêbûye. Helbet ew paşxane digel mîtos û rîtuelên dewlemend hatiye dariştin ku di çandên cuda de ew bi rêya (cih)guhurîna motîf, mîtos û rîtuelan ve kûrtir û berbelavtir bûye. Di vê çarçoveyê de di çanda Kurdan de jî şax û numûneyên wan mît û rîtuelan têne dîtin ku ew wek metnên serbixwe jî hatine nivîsîn. Di nava wan de jî “destana Cimcime Siltan” û varyantên cuda yên “Beyta Qiyametê” û “Beyta Sekeratê” wek numûyenên balkêş in ku di nava wê paşxaneya eskatolojîk de derdikevin pêş. Di vê xebatê de numûneyên Kurdî yên wekî Sirru’l-Mehşera Feqe Reşîd, varyantên cuda yên Cimcime Siltanê, berhema Mela Yasîn Yusrî Bexçeyê Jiyana Piştî Mirinê dê wek metnên eskatolojîk bêne nirxandin. Herwisa metnê “Beyta Sekeratê” ya nehatî weşandin dê bi muqayeseya ligel varyantên dî ve bê dayîn û analîza wê dê bê kirin. Bi vî awayê dê lîteratura Kurdî ya eskatolojiyê bête nasîn û metnên wê lîteraturê bêne tehlîlkirin.

Anahtar Kelimeler

Mirin, Mîtolojî, Teolojî, Beyta Sekeratê

Teşekkür

Ji ber ku di nivîsîna vê gotarê de çavkaniyên pêwîst bo min hinartin ez sipasiya Mela Mehemed Hekkarî, Metin Yüksel û M. Emin Purçak dikim.

Eschatology and Afterlife: Eschatological Examples in Kurdish Texts and the New Versions of “Beyta Sekeratê

Öz

From different fields of art to philosophy and religion, death has been an important subject in human history. Since it is beyond human understanding, different works of literature have emerged for the sake of its comprehension. Particularly, in the field of metaphysics and theology, the secrets of death have been pursued, some also attempted to provide answers for this mystery. Therefore, a wide range of theological, philosophical, and literal texts have survived to the present day. The collection of these texts and the studies on them contributed to the development of eschatology. Among the eschatological texts, subjects such as “metaphysical journey”, “traveling to another realm” and “journey to the afterlife” come fore which also form the main subject of this study. A rich background has been formed with a large amount of eschatological literature, such as The Epic of Gilgamesh, tales about Prophet Mohammed’s ascension and his journey to Heaven and Hell, Ardavirafname which describes the journey of a Zoroastrian saint to Heaven and Hell, the epic of Cimcime Sultan, “The Divine Comedy” of Dante, and etc. Indeed, this background has been merged with myths and rituals, and by going through the changes in the motifs, myths, and rituals of different cultures, it became deeper and wider. In this regard, in Kurdish literature, it is also possible to observe such myths and rituals which have also been written as independent texts. Among them, the epic of Cimcime Sultan, the different versions of “Beyta Qiyametê” and “Beyta Sekeratê” are outstanding examples, which manifest themselves in this eschatological background. In this study, the Kurdish examples, such as Feqe Reşîd’s Sirru’l-Mehşer, different versions of Cimcime Sultan, Mela Yasin Yusri’s Bexçeya Jiyana Piştî Mirinê will be evaluated as eschatological works. Also, the unpublished texts of “Beyta Sekeratê” will be assessed in comparison to the other versions of it. Thus, the Kurdish eschatological literature will be introduced and its texts will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Eschatology, Death, Mythology, Theology, Apocalypse

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. (1995). “el-Esfârü’l-Erbaa.” Diyanet İslâm Ansiklopedisi. cild: 11: 374-376.
• Babacan Bursalı, Meryem. (2018). “Cümcüme Sultan Hikâyesi’nin Kökeni Üzerine Bir Giriş Denemesi ve Anlatının Mensur Bir Yeniden Yazım Örneği.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. (58). 2: 247-280.
• Batuk, Cengiz. (2001). “Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları.” Samsun: Ondokuz Mayıs Unv, Sosyal Bil. Enst. (Teza Lîsansa Bilind ya Çapnebûyî).
• Bible. “Genesis”: https://www.biblegateway.com/passage/?search=Genesis%2028&version=NIV (tarîx: 02.12.2021).
• Cotkar. (1988). “Efsana Cimcimê Sultan.” Rewşen. 1: 56-58.
• Çelebi, İlyas. (2019). “Tezkiretü’l-Kurtubî.” Diyanet İslâm Ansiklopedisi. cild: Ek-2: 595-596.
• Çiftoğlu Çabuk, Arzu. (2018). “Cümcüme Sultan Hikâyesinin İlk Mensur Türkçe Çevirisi.” İdil. (7) 48: 897-908.
• Dante Alighieri. (2020). İlahi Komedya. (Wer.: Sevinç Elpida Kara & Seçkin Erdi). İstanbul: Alfa.
• Dastanî Sultan Cumcume. (2014). (Amd.: Muhemmed Reşîdê Emînê Paweyî, Karwan Osman Xeyat (Rêbîn)). Silêmanî: Înstituyî Keleporî Kurdî-Silêmanî.
• Eliade, Mircea. (2003). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları. [neql ji: Özbek Arslan 2019].
• Erdi, Seçkin. (2020). “Ölmeden Önce Ölmenin ve Yeniden Doğmanın Yolculuğu: Dante’nin Komedya’sı.” 5-21. [di nav: Dante Alighieri 2020].
• Ergin, Ramazan. (2011). “Süryani Dilsel İşaretlerle Yazılmış Kürtçe İlahiler (Lawij-Gerşuni) Kürt Mesihiler Ya Da Midyatlı Kürtçe Konuşan Mesihiler; Süryani Dilsel İşaretli Kürtçe İki İlahinin Teolojik ve Dilbilimsel İçeriği.” Uluslararası Midyat Sempozyumu. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Evdiselamê Xalidî Zîbarî. “Beyta Olî/Qiyametê.” Kurdax: https://cankurd.wordpress.com/2011/02/24/beyta-oli/ (tarîxa gehandinê: 15.10.2021).
• Feqe Reşîd. (2020). Sirru’ul-Mehşer. (Amd.: Ahmet Gemi, M. Nazif Katılmış). Wan: Peywend.
• Feqe Reşîdê Koçer. (2002). Sirrul Mehşer. (Tîpguhêzî: Osman Akdağ, Kerem Soylu). İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Feqî Reşîdê Koçer. (2014). Sirul Mehşer. (Amd.: Rênas Jîyan). Amed: Weşanxaneya Belkî. [Neql ji Feqe Reşîd 2020].
• Gemi, Ahmet. (2018). “Çend Agahî Derheq Jiyana Feqe Reşîd û Sirru’l-Mehşera Wî de.” Nûbihar Akademî. (3) 9: 117-130.
• Gennep, Arnold Van. (1906). Mythes et Légendes d’Australie. Paris: E. Guilmoto. [neql ji: Özbek Arslan 2019].
• Gılgamış Destanı. (1973). (Wergêrana bo Ingilîzî: N. K. Sandars). (Wergêran ji Ingilizî bo Tirkî: Sevin Kutlu & Teoman Duralı). İstanbul: Hürriyet.
• Gılgamış Destanı. (1998). (Wer.: Muzaffet Ramazanoğlu). Cumhuriyet.
• Harman, Ö. Faruk. (2013). “Ya‘kûb.” Diyanet İslam Ansiklopedisi. 43: 274-276. [https://islamansiklopedisi.org.tr/yakub].
• Mela Yasîn Yusrî. (2011). Baxçeyê Jiyana Piştî Mirinê. (Amd: Muhammed Topraq). İstanbul: Nûbihar.
• Özbek Arslan, Necmiye. (2019). “Ardavirafnâme ve Miraçnâmelerde Yükseliş Mitinin İncelenmesi.” Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi. (3) 4: 420-446.
• Prim, Eugen; Socin, Albert. (1988). “Cimcima Sultan.” Rewşen. 1: 59-60.
• Sandars, N. K. (1973). “Giriş.” 7-62. [di nav: Gılgamış Destanı 1973].
• Şêx Nûreddînê Birifkanî. (2001). Zibanê Kurdî: Dîwana Şêx Nureddînê Birifkanî. (Amd.: Zahid Birifkanî). Stockholm: Weşanên Roja Nû.
• Şêx Nûreddînê Birifkanî. (2002). Zebanê Kurdî: Dîwana Şêx Nureddînê Birifkanî. (Amd.: Zahid Birifkanî). Hewlêr: Aras.
• Şêlazî, Cemîl Mehemed. (Berhevkar). (?). Hindek Beytên Kurdî Ji Destnivîsên Mela Mistefa Oremarî (1920-1994). Duhok.
• Şêlazî, Cemîl Mehemed. (2001). “Beyta Sekeratê” Vejîn. jimar: 22: ??.
• Utas, Bo. (1377). “Sefer be Cihan-i Dîger, der Surayiş-i Kuhen-i Parsî. Îranşinasî. (wer: Daryûş-i Karger). sal: 10. hj: 38: 311-324.
• Yıldırım, Nimet. (Wer.). (2019). Ardâvîrâf: Ardâvîrâfnâme: Cennet, Araf ve Cehennem. İstanbul: Pinhan.
• Zapsu, Abdurrahim. (1985). Cenaze ve Temizlik Ahkâmı. İstanbul: Ehl-i Sünnet.