THE RELATIONS WITH MEDIA IN PUBLIC RELATIONS: A SURVEY ON THE VIEWS OF MEDIA EMPLOYEE

Yıl 2013, Cilt: 8 Sayı: 2, 226 - 251, 01.03.2013

Ahmet Tarhan

Öz

The developments on new cummunication technologies have changed the communication between the corporations and their target group. The way of communication, which is limited only with the informative announcement activities, has given its place to two-way process. The change in the communication ways of the corporations and with their target groups, has also affected the corporations` relations with media. The corporations have started to present the needed informations for media during making news process via their own virtual pressrooms on their web pages. With this new application which has saved cost and time, both the corporations that have had wide media coverage being in the news and media members have had the easy access opportunity for their needed informations. The result of the survey that was made on 110 media members, it has been discovered that the webpages will be used as an information source more frequently by journalists if the webpages are updated regularly. While Internet is on the first rank that has been mostly benefited method to get information about the corporations by journalists; among the journalists` preferred the corporate webpages: time and cost saving come into prominence.

Anahtar Kelimeler

Public Relations, Media Relations, Corporate Web Pages, Virtual Newsroom, Media Members,

HALKLA İLİŞKİLERDE MEDYAYLA İLİŞKİLER: MEDYA ÇALIŞANLARININ GÖRÜŞLERİ ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI

Öz

Yeni iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, kuruluşların hedef kitleleriyle olan iletişimini değişime uğratmıştır. Sadece bilgilendirme amaçlı duyuru faaliyetleriyle sınırlı olan iletişim biçimi yerini iki yönlü sürece bırakmıştır. Hedef kitleleriyle kuruluşların iletişim biçimlerinde ortaya çıkan değişim, kuruluşların medya ile olan ilişkilerini de etkilemiştir. Kuruluşlar, haber yapım sürecinde medyanın ihtiyaç duyduğu bilgileri kendi web sayfalarında oluşturdukları sanal basın odaları aracılığıyla sunmaya başlamışlardır. Maliyet ve zaman tasarrufu sağlayan bu yeni uygulamayla hem kuruluşlar haber olarak medyada daha fazla yer bulma hem de basın mensupları ihtiyaç duydukları bilgilere kolayca erişebilme olanağına kavuşmuşlardır. 110 basın mensubu üzerinde gerçekleştirilen alan araştırması sonucunda web sayfaları düzenli olarak güncellenirse gazetecilerce bilgi kaynağı olarak daha sık kullanılabileceği bulgulanmıştır. Basın mensuplarınca kuruluşlar hakkında bilgi edinmede en çok yararlanılan yöntem olarak internet ilk sırada yer alırken; kurumsal web sayfalarını gazetecilerin tercih nedenleri arasında ise, zaman ve maliyet tasarrufu sağlaması öne çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Halkla İlişkiler, Medya İlişkileri, Kurumsal Web Sayfaları, Sanal Basın Odası, Medya,

Kaynakça

• aracılığıyla erişemediği bilgilere web sayfalarıyla eriştiklerini” belirtmişlerdir. Gazeteciler, haber toplamada yöneldikleri araç ve yöntemlere ilişkin soruda, basın konferansları birinci sırada yer almıştır. Bunu, web sayfaları, basın bültenleri, yüz yüze iletişim ve telefon izlemiştir. Ayrıca gazeteciler, hem zaman kazanma hem de maliyetleri azaltma yönünden web sayfalarının haber toplamada önemli bir araç olduğunu ifade etmişlerdir. 2004 yılında “Siberuzayda Medya” başlıklı araştırma bulgularına göre; gazetecilerin %98’i günde en az bir kez e-postalarını kontrol etmek için interneti kullandıklarını ifade etmektedir. Yine gazetecilerin %92’si haber araştırması yapmak için özellikle kuruluşların kurumsal web sayfalarından yararlandıklarını belirtmiştir. Araştırmaya katılan gazetecilerin %76’sı ise, yeni haber kaynağı ve uzmanlar bulmada internetten yararlanmaktadır. Gazetecilerden %73’ü basın bülteni bulmada internetten faydalandığını ifade ederken; %53’ü ise, yeni haber hikayeleri bulmada internet teknolojisinden yararlandığını ifade etmiştir. Araştırmaya katılan gazetecilerin haftada 15 saatlerini e-posta okuma ve göndermeye ayırdıkları da bir başka önemli bulgu olarak belirlenmiştir (Pavlik, 2008). Pettigrew ve Reber (2011:422-424), kurumsal web sayfalarının medya kuruluşlarıyla diyalogu geliştirmeye yönelik unsurları içerip içermediğini 22 ve 61 yaş aralığında olan 10 gazeteciye uyguladığı mülakat yöntemiyle tespit etmeye çalışmıştır. Araştırma bulgularına göre, gazetecilerin tümü halkla ilişkiler çalışanlarıyla iletişime geçmede öncelikle kurumsal web sayfalarından yararlanmaktadır. 10 gazetecinin tümü de halkla ilişkiler uzmanlarıyla iletişime geçmek için kuruluşların sanal basın odasını ziyaret ettiklerini belirtmişlerdir. Gazetecilere kurumsal web sayfalarını ziyaret ettiklerinde daha çok hangi bilgileri aradıkları sorulduğunda; halkla ilişkiler biriminin iletişim bilgileri, kuruluşla ilgili tarihsel bilgiler, finansal bilgiler, kurul toplantılarına ilişkin sunumlar, bir konu hakkında haber arşivi ya da diğer raporlardan o kuruluşun neler söylediğini karşılaştırmak için ve halkla ilişkiler çalışanları ile etkileşimi sürekli kılmada web sayfalarını ziyaret ettiklerini ifade etmişlerdir. Yukarıda sunulan literatür ışığında kuruluşların medya ile ilişkilerini geliştirmede yararlandıkları kurumsal web sayfaları ve burada yer verilen sanal basın odalarının basın mensuplarınca bilgi kaynağı olarak ne ölçüde tercih edildiğini belirlemek ve medya mensuplarının haber yapım sürecinde daha çok hangi yöntemleri kullandıklarını belirlemeye yönelik çalışmada şu soruların yanıtı aranacaktır: Araştırma Sorusu 1: Medya mensuplarının bilgi kaynağı olarak kurumsal web sayfalarına ilişkin görüşleri nedir? Araştırma Sorusu 2: Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarından sunulan bilgilere ilişkin görüşleri nedir? Araştırma Sorusu 3: Medya mensuplarının kuruluşlar hakkında bilgi toplamada en çok yararlandıkları yöntem hangisidir? Araştırma Sorusu 4: Medya mensupları kurumsal web sayfalarının sağladığı hangi yararlardan ötürü bu mecrayı bilgi kaynağı olarak tercih etmektedir? Araştırma Sorusu 5: Medya mensupları hangi sanayi kuruluşlarının web sayfalarından haber yapım sürecinde sıklıkla yararlanmaktadırlar? YÖNTEM (METHODS) Bu bölümde araştırma modeli, evreni ve örneklemi, verilerin toplanmasında hangi istatistiki yöntemden yararlanılacağı üzerinde değerlendirmelere yer verilmektedir. Çalışmada saha araştırması yöntemi benimsenmiştir. Bu yöntemde kullanılan sorular Hachigian ve Hallahan (2003)’ın bilgisayar endüstrisiyle ilgilenen 101 gazeteciye uyguladığı ve halkla ilişkiler web sayfalarını algılama düzeylerini ölçtüğü çalışmadan yararlanılarak geliştirilen ölçekle uygulanmıştır. Çalışmada sorgulanan konular arasında bilgi kaynağı olarak kurumsal web sayfalarına ilişkin basın mensuplarının görüşleri, basın mensuplarının internet aracılığıyla sunulan kurumsal bilgilere ilişkin görüşleri, kurumsal web sayfalarının haber yapım sürecinde sağladığı yararlara ilişkin görüşleri, basın mensuplarının kuruluşlar hakkında bilgi edinmede en çok yararlandıkları yol ve yöntemler ile medya çalışanlarının haber yapım sürecinde Konya’da faaliyet gösteren şirketlerden en çok hangilerinin kurumsal web sayfalarından yararlandıkları yer almaktadır. Araştırmanın Uygulanması ve Örneklem (Practicing and Sample) Basın mensuplarının kurumların web sayfalarından edindikleri bilgilere ilişkin görüşlerinin neler olduğu, kurumsal web sayfalarının haber yapım sürecinde sağladığı avantajlar ve kuruluşlar hakkında bilgi almada daha çok hangi yöntemlerden yararlandıkları konularında gerçekleştirilen alan araştırmasında Konya Gazeteciler Cemiyeti’nden bilgi alınmıştır. Konya’da faaliyet gösteren medya kuruluşlarında görev yapan 225 medya mensubunun araştırmanın evrenini oluşturduğu belirlenmiştir. Medya mensuplarının tümüne 1 Aralık 2012–15 Ocak 2013 tarihleri arasında ulaşılmaya çalışılmış ve yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanan 110 anketten geri dönüş sağlanmıştır. Veri Toplama Araçları (Measurements) Veri toplama aracı olarak Hachigian ve Hallahan (2003)’ın bilgisayar endüstrisini takip eden gazeteciler tarafından halkla ilişkiler web sayfalarının nasıl algılandığını belirlemek için araştırmalarında kullandıkları ölçeklerden yararlanılmıştır. Buna göre soru formu temelde altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm 17 sorudan oluşmakta ve 5’li Likert tipi (5=Tamamen Katılıyorum, 4=Katılıyorum, 3=Kararsızım, 2=Katılmıyorum ve 1=Hiç Katılmıyorum) ölçekle basın mensuplarının kurumsal web sayfalarına ilişkin tutumları tespit edilmeye çalışılmıştır. Anket formunun ikinci bölümü yine 5’li Likert tipiyle ölçeklendirilmiş 11 sorudan oluşmakta ve kurumsal web sayfalarından sunulan kurumsal bilgilerle ilgili medya mensuplarının görüşleri sorgulanmaktadır. Soru formunun üçüncü bölümü, kurumsal web sayfalarından elde edilen bilgilerin medya mensuplarına sağladığı avantajlarla ilgilidir. 5’li Likert tipi ölçeğin kullanıldığı bu bölümde sorulan soru sayısı ise 7’dir. Ankette medya mensuplarının kuruluşlar hakkında haber toplamada en çok hangi yöntemi kullandığı da sorgulanan bir başka konudur. Burada 7 soru yöneltilmiş ve 5’li Likert tipi (5=Her Zaman, 4=Çoğunlukla, 3=Ara Sıra, 2=Nadiren ve 1=Hiçbir Zaman) ölçek kullanılmıştır. Ankette Konya’daki medya kuruluşlarında görev yapan basın mensuplarına haber yaparken daha çok hangi sanayi kuruluşlarının web sayfalarından yararlandıkları da sorulmuş ve İstanbul Sanayi Odası’nca belirlenen 2011’in birinci 500 ve ikinci 500 sanayi kuruluşu arasında yer alan ve ismi yayımlanan 23 şirket seçeneklerde sunularak en çok üç şirketi işaretlemeleri istenmiştir. Soru formunun son bölümünü ise; yaş, aylık ortalama gelir, cinsiyet, görev yapılan kitle iletişim aracı ve basın mensuplarının görevinin ne olduğu sorularını içeren sosyo-demografik sorular oluşturmaktadır. Araştırma sonucunda elde edilen veriler SPSS istatistik programına bilgisayar aracılığıyla aktarılarak değerlendirilmiştir. Verilerin analizinde her bir birimin veya birim kümelerinin yinelenmelerinin özetini sunan (Geray, 2004:72), sayı ve yüzde ile ifade edilen frekans dağılımlarına (Erdoğan, 2003:276) yer verilmiştir. Ankete katılan medya mensuplarının sosyo-demografik özelliklerinin ortaya konulmasında frekans dağılımından yararlanılmıştır. Yine analizlerde seriyi temsil etme özelliği taşıyan tek bir sayısal değeri belirleme ve farklı serilerle karşılaştırma yapabilme olanağı sunan (Turanlı ve Güriş, 2000:56-57) ve tüm değerlerin toplanarak birim sayısına bölünmesiyle hesaplanan aritmetik ortalama (Geray, 2004:73) gibi temel istatistiki yöntemlerden yararlanılmıştır. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarına ilişkin görüşleri, kurumsal web sayfalarından edinilen bilgilere ilişkin görüşleri, web sayfalarının haber üretim sürecinde sağladığı avantajlara ilişkin görüşleri ve kuruluşlar hakkında bilgi edinmede en çok kullandıkları yöntemleri belirlemede aritmetik ortalamadan yararlanılmıştır. BULGULAR (FINDINGS) Katılımcıların Sosyo-Demografik Özellikleri (Socio-demographic Characteristics of Participants) Araştırmaya katılanların cinsiyete göre dağılımları değerlendirildiğinde; erkeklerin %80’lik, kadınların ise %20’lik bir orana sahip oldukları görülmektedir. Buradan hareketle araştırmaya katılan basın mensuplarının daha çok erkeklerden oluştuğu; kadınların ise 1/5 oranıyla düşük bir düzeyde basında temsil edildiği görülmektedir. Araştırmaya katılanların 19 yaş ila 55 yaş aralığında basın mensuplarından oluştuğu ve yaş ortalamalarının ise 30,8 olduğu bir başka araştırma bulgusudur. Buradan hareketle katılımcıların daha çok orta yaş grubunda yer alan basın mensuplarından oluştuğu söylenebilir. Araştırmaya katılan basın mensupları aylık gelirleri bakımından değerlendirildiğinde en düşük 500 TL ve en yüksek 3500 TL aylık gelire sahip olduğunu belirtmektedirler. Ortalama aylık gelir ise, 1292,95 TL olarak belirlenmiştir. Bu durum, aylık gelir bakımından basın mensuplarının çalışma koşullarının pek de iyi olmadığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Araştırmada sorgulanan demografik özelliklerden bir diğeri de basın mensuplarının hangi kitle iletişim aracında görev yaptığıyla ilgilidir. Buna göre katılımcılardan 48’i (%43,6) gazetede, 46’sı (%41,8) televizyonda, 8’i (%7,3) radyoda ve yine 8’i (%7,3) internet yayın organlarında görev aldıklarını belirtmişlerdir. Bulgular katılımcıların büyük bir bölümünün (%85,4) gazete ve televizyon gibi geleneksel kitle iletişim araçlarında görev yaptıklarını ortaya koymaktadır. Katılımcıların sosyo-demografik özelliklerine ilişkin son soru bağlı bulundukları kitle iletişim araçlarındaki görevleriyle ilgilidir. Buna göre katılımcılardan 76’sı (%69,1) muhabir, 8’i (%7,3) yazı işleri müdürü, 8’i (%7,3) genel yayın yönetmeni, 7’si (%6,4)haber müdürü, 7’si (%6,4)haber editörü ve 4’ü (%3,6)spor müdürü olduklarını belirtmişlerdir. Bulgulara göre katılımcıların yarısından fazlası (%69,1) bağlı bulundukları yayıncı kuruluşlar adına haber kovalayan muhabirlerden oluşmaktadır. Medya Mensuplarının Bilgi Sağlamada Kurumsal Web Sayfalarına İlişkin Görüşleri (The Views of Media Members on the Corporate Web Pages as an Information Source) Basın mensuplarının kurumlar hakkında bilgi sağlamada kurumsal web sayfalarına ilişkin görüş ve düşüncelerini belirlemeye yönelik maddelerin aritmetik ortalamaları ve standart sapmaları alınmıştır. Basın mensuplarının kurumsal web sayfalarından bilgi sağlamaya yönelik yargılarının önem düzeylerine bakıldığında, en yüksek ortalamayı “kurumsal web sayfaları düzenli olarak güncellenirse gazetecilerce bilgi kaynağı olarak daha sık kullanılabilirler” ( = 48) oluştururken; bunu, “ben bir bilgi toplama aracı olarak web kullanımı konusunda yeteri beceriye sahibim” ( = 4.29) ve “bir bilgi kaynağı olarak diğer kaynaklara nazaran interneti daha çok kullanıyorum” ( = 4.18) yargıları takip etmektedir. Tablo Bilgi kaynağı olarak kurumsal web sayfalarına ilişkin görüşleri (Table 1. The views on the corporate web pages as an ınformation source) SD Min Max Kurumsal web sayfaları düzenli olarak güncellenirse gazetecilerce bilgi kaynağı olarak daha sık kullanılabilirler 48 0.65 1 5 Ben bir bilgi toplama aracı olarak web kullanımı konusunda yeteri beceriye sahibim 29 0.70 1 5 Bir bilgi kaynağı olarak diğer kaynaklara nazaran interneti daha çok kullanıyorum 18 0.83 1 5 Diğer kaynaklar yoluyla erişimi mümkün olmayan bilgilere ulaşmada interneti kullanıyorum 14 0.93 1 5 Kurumsal web sayfaları gerektiği sıklıkla güncellenmiyor 95 0.97 1 5 Kuruluşların yeni ürün ve hizmetleri hakkında bilgi edinmede kurumsal web sayfaları benim için çok yararlıdır 91 0.94 1 5 Başka kaynaklara nazaran internete bilgi kaynağı olarak daha çok bağımlıyım 87 0.87 1 5 Haberin gazeteye ulaştırılacağı son gün/saatlerde kurumsal web sayfaları daha çok kullanılmaktadır 72 0.84 1 5 Kurumsal web sayfaları kuruluşla ilgili gelişmeleri doğrudan takip etmemde benim için önemli bir kaynaktır 70 0.91 1 5 Kurumsal web sayfalarını diğer kaynaklara nazaran bilgi edinme amaçlı daha sık ziyaret etmekteyim 67 0.90 1 5 Bir haberin çeşitli yönlerini araştırmada kurumsal web sayfaları genellikle baktığım ilk kaynaklardandır 57 0.94 1 5 Kurumsal web sayfaları çoğunlukla takip ettiğim bir bilgi kaynağıdır 53 0.91 1 5 Kurumsal web sayfaları benim kuruluş hakkında gereksinim duyduğum bilgileri sunmaktadır 51 0.87 1 5 Kurumsal web sayfaları gazetecilerce olduğundan daha yararlı olarak algılanmaktadır 31 0.91 1 5 Kurumsal web sayfaları diğer kaynaklara nazaran benim için daha iyi bilgi kaynağıdır 10 02 1 5 Kurumsal web sayfaları diğer kaynaklara nazaran daha çok bilgi içeren kaynaklardır 02 0.96 1 5 Kurumsal web sayfalarını son çare olarak bir bilgi kaynağı olarak kullanırım 94 15 1 5 Bulgular, Pettigrew ve Reber (2011)’in araştırma bulgularıyla örtüşmektedir. Görüşüne başvurulan 10 gazetecinin tamamı halkla ilişkiler uzmanlarıyla iletişime geçmede ve kuruluşlarla ilgili bilgilere ulaşmada kurumsal web sayfalarından yararlandıklarını ifade etmektedir. Buna karşın araştırma bulguları, Hachigian ve Hallahan (2003:49)’ın sonuçlarından farklılaşmaktadır. Yazarların gerçekleştirdikleri çalışmada en yüksek ortalamayı sırasıyla; “web sayfalarına bir haber kaynağı olarak daha çok bağımlı oldukları”, “web sayfalarının diğer haber kaynaklarına nazaran daha fazla bilgi içeren kaynaklar olduğu” ve “diğer kaynaklar aracılığıyla erişemediği bilgilere web sayfalarıyla eriştikleri” ne ilişkin gazetecilerin görüşleri oluşturmaktadır. “Kurumsal web sayfaları diğer kaynaklara nazaran benim için daha iyi bilgi kaynağıdır” ( = 3.10), “kurumsal web sayfaları diğer kaynaklara nazaran daha çok bilgi içeren kaynaklardır” ( = 3.02) ve “kurumsal web sayfalarını son çare olarak bir bilgi kaynağı olarak kullanırım” ( = 2.94) ise, diğerlerine nazaran daha düşük ortalamaya sahip yargılardır. Basın mensuplarının bilgi kaynağı olarak kurumsal web sayfalarına ilişkin görüşlerini belirmeye yönelik 17 maddenin güvenilirlik düzeyi (Cronbach’s α= .758) yüksek bulunmuştur. Aynı yargılara ilişkin standart sapma değerlerine bakıldığında ise, 0.65 ile 1.15 arasında değişen değerler dikkat çekmektedir. Buradan hareketle katılımcıların heterojen bir özellik taşıdığı ifade edilebilir. Bunda farklı iletişim araçlarından farklı görevlerde bulunan basın mensuplarının çalışmanın evren ve örneklemini oluşturması en büyük etkendir. Basın mensuplarının kuruluşlar tarafından güncellendiği takdirde kurumsal web sayfalarından yararlanabileceğine ilişkin görüşleri, bilgi kaynağı olarak kuruluşlara önemli avantajlar sunan ve kontrol edilebilir bir araç niteliği taşıyan web sayfalarının kuruluşlar tarafından etkin bir şekilde kullanılamadığını ve güncel gelişmelerden izleyici, okuyucu, dinleyici ve takipçilerini haberdar etmek isteyen basın mensuplarına gerekli bilgiyi sunmadıklarını göstermektedir. Bu görüşü, en düşük ortalamaya sahip olan yargılardan biri olan; web sayfalarının diğer kaynaklara nazaran daha çok bilgi içerdiğine ilişkin ( = 3.02) yargı da kanıtlamaktadır. Medya Mensuplarının Kurumsal Web Sayfaları Aracılığıyla Sunulan Bilgilere İlişkin Görüşleri (The Views of Media Members About the Informations Presented Via the Corporate Web Pages) Kuruluşların basınla ilişkilerde yaygın olarak kullanmaya başladıkları kurumsal web sayfalarından sundukları bilgilere ilişkin medya çalışanlarının görüşleri araştırma kapsamında yanıt aranan bir başka konudur. Bu bağlamda, medya mensuplarının kuruluşların web sayfaları aracılığıyla internet üzerinden sağladıkları bilgilere ilişkin görüşlerini belirlemeye yönelik 11 yargı belirlenmiş ve bu yargıların aritmetik ortalama ile standart sapmaları alınmıştır. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarından sağlanan bilgilere ilişkin görüşlerine bakıldığında, en yüksek ortalamayı “bilgilerin güvenilir olduğunu düşündüğüm kurumsal web sayfalarını daha sık ziyaret ederim” ( = 4.15) yargısı oluşturmaktadır. Bunu, “daha önce bilgi kaynağı olarak kullandığım kurumsal web sayfalarını kullanıyorum” ( = 3.99) ve “faaliyet gösterdiği alanda itibarı olan kuruluşların web sayfalarını bilgi kaynağı olarak ziyaret ederim” ( = 94) takip etmektedir. “Kurumsal web sayfaları inandırıcı bir bilgi kaynağıdır” ( = 75), “kurumsal web sayfaları güvenilir bir bilgi kaynağıdır” ( = 59) ve “bir gazeteci olarak, kurumların kendilerine ait olmayan web sayfalarına objektiflik açısından daha çok güveniyorum” ( = 3.20) ise değerlerine göre daha düşük ortalamaya sahip yargılardır.
• Basın mensuplarının kurumsal web sayfalarından sunulan bilgilere ilişkin görüşlerini belirlemeye yönelik 11 maddenin güvenilirlik düzeyi (Cronbach’s α= .754) yüksek bulunmuştur. Aynı yargılara ilişkin standart sapma değerlerine bakıldığında ise, 0.61 ile 1.13 arasında değişen değerler dikkat çekmektedir. Buradan hareketle katılımcıların heterojen bir özellik taşıdığı ifade edilebilir. Bunda farklı iletişim araçlarından farklı görevlerde bulunan basın mensuplarının çalışmanın evren ve örneklemini oluşturması en büyük etkendir. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarından sunulan bilgilere ilişkin görüşleri değerlendirildiğinde; basın mensuplarının güvenilir kuruluşları, daha önce bilgi kaynağı olarak kullandıkları kurumsal web sayfalarını ve faaliyet gösterdiği alanda itibarı olan kuruluşların web sayfalarını bilgi kaynağı olarak daha çok önemsediklerini ortaya koymaktadır. Buradan hareketle medya mensuplarının haber yaparken, güvenilir ve itibar sahibi kuruluşları daha çok tercih ettikleri ve daha önce haber yapım sürecinde deneyimledikleri web sayfalarını kullandıkları belirlenmiştir. Tablo Kurumsal web sayfalarındaki bilgilere ilişkin görüşler (Table 2. The views about the ınformation on the web pages) SD Min Max Bilgilerin güvenilir olduğunu düşündüğüm kurumsal web sayfalarını daha sık ziyaret ederim 15 0.79 1 5 Daha önce bilgi kaynağı olarak kullandığım kurumsal web sayfalarını kullanıyorum 99 0.77 1 5 Faaliyet gösterdiği alanda itibarı olan kuruluşların web sayfalarını bilgi kaynağı olarak ziyaret ederim 94 0.61 1 5 Kamu web sayfalarından sağlanan bilgiler kurumların web sayfalarına nazaran bence daha güvenilir bilgi içermektedir 92 0.88 1 5 Genellikle iyi bilinen kuruluşların web sayfalarını bilgi kaynağı olarak ziyaret ederim 86 0.94 1 5 İçinde kurumsal haberlere yer veren belirli bir kuruluşun kurumsal web sayfasını ziyaret ederim 80 0.82 1 5 Kurumsal web sayfaları doğru bilgiye ulaşmada kullanılan bir kaynaktır 78 0.83 1 5 Kuruluşlarla ilgili bilgi edinmede meslek kuruluşlarının web sayfalarına objektiflik açısından daha çok güveniyorum 76 0.94 1 5 Kurumsal web sayfaları inandırıcı bir bilgi kaynağıdır 75 0.78 1 5 Kurumsal web sayfaları güvenilir bir bilgi kaynağıdır 59 0.87 1 5 Bir gazeteci olarak, kurumların kendilerine ait olmayan web sayfalarına objektiflik açısından daha çok güveniyorum 20 13 1 5 Bu bulguları destekler nitelikte her kuruluşun web sayfasının güvenilir ve inandırıcı bilgi kaynağı olarak görülmemesi de kuruluşların basın mensupları zihninde oluşturdukları güven ve itibarın haber yapım sürecine ne kadar etki ettiğini ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Kuruluşların medya mensuplarının zihinlerinde güvenilir ve itibar sahibi kurum oldukları yönünde bir algı oluşturmaları uzun süreli ve karşılıklı güvene dayalı bir ilişki ve iletişim biçiminin kurulmasıyla mümkün olabilir. Tam bu noktada, kuruluşların halkla ilişkiler birimlerine büyük sorumluluklar düşmektedir. Medya Mensuplarının Bilgi Sağlamada Web Sayfalarının Sağladığı Avantajlara İlişkin Görüşleri (The Views of Media Members About the Advantages of Web Pages Giving Information) Literatürde özellikle internetin kullanım alanının yaygınlaşmasıyla birlikte kuruluşların medya kuruluşlarıyla iletişiminde önemli avantajlar sağladığı sıklıkla ifade edilen ve tartışılan bir konudur. Çalışmanın bu bölümünde medya mensuplarının haber yapmak için bilgi toplamada kuruluşların web sayfalarının kendilerine sağladığı yararlara ilişkin yargılara katılım düzeyleri aritmetik ortalama ve standart sapma değerleriyle tespit edilmiştir. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarının haber yapım sürecinde kendilerine sağladığı yararlarla ilgili yargılardan en yüksek ortalamayı, “bilgi sağlamada basın bültenleri web üzerinden gönderilebiliyor” ( = 4.15) oluştururken; bunu, “bilgi toplarken kurumsal web sayfaları bana zaman tasarrufu sağlıyor” ( = 4.12) ve “kurumsal web sayfaları telefon görüşmeleri ve mülakat gibi iletişim kanallarına ek bilgi sağlayan araçlardır”( = 4.05) yargıları takip etmektedir. Tablo Bilgi sağlamada web sayfalarının sağladığı avantajlar (Table 3. The advantages of web pages giving ınformation) SD Min Max Bilgi sağlamada basın bültenleri web üzerinden gönderilebiliyor 15 0.82 1 5 Bilgi toplarken kurumsal web sayfaları bana zaman tasarrufu sağlıyor 12 0.67 1 5 Kurumsal web sayfaları telefon görüşmeleri ve mülakat gibi iletişim kanallarına ek bilgi sağlayan bir araçtır 05 0.88 1 5 Kuruluşlar hakkında bilgi toplamada kurumsal web sayfaları gazetecilere zaman tasarrufu sağlıyor 99 0.80 1 5 Kuruluşlar hakkında bilgi toplamada kurumsal web sayfaları gazeteciye maliyet tasarrufu sağlıyor 72 0.99 1 5 Kurumsal web sayfalarının kullanımı kolaydır 67 0.90 1 5 Kurumsal web sayfaları olmasa kuruluşlar hakkında bilgi toplamak daha zor olurdu 59 0.96 1 5 Araştırma bulguları Hachigian ve Hallahan (2003:53-54)’ın çalışmasıyla örtüşmektedir. Medya mensuplarına haber toplamada web sayfaları hem zaman tasarrufu sağlaması hem de maliyetleri azaltması açısından önemli avantajlar sağladığı araştırmada elde edilen bulgular arasındadır. “Kurumsal web sayfalarının kullanımı kolaydır” ( = 3.67) ve “kurumsal web sayfaları olmasa kuruluşlar hakkında bilgi toplamak daha zor olurdu” ( = 3.59) ise diğerlerine nazaran düşük aritmetik ortalama değerlerine sahip yargılardır. Basın mensuplarının kurumlar hakkında bilgi edinmede kurumsal web sayfaları ve internete ilişkin güven düzeylerini belirlemeye yönelik 7 maddenin güvenilirlik düzeyi (Cronbach’s α= .786) yüksek bulunmuştur.
• Aynı yargılara ilişkin standart sapma değerlerine bakıldığında ise, 0.67 ile 0.99 arasında değişen değerler dikkat çekmektedir. Buradan hareketle katılımcıların diğer yargılara nazaran homojen bir özellik taşıdığı ifade edilebilir. Bu bulgu medya mensuplarının kurumsal web sayfalarının kendilerine sağladığı avantajlar konusunda benzer bir algıya sahip olduklarının göstergesi olarak yorumlanabilir. Bulgular değerlendirildiğinde, medya mensuplarının basın bültenin web üzerinden gönderilebiliyor olması, zaman tasarrufu sağlaması ve telefon görüşmeleri, mülakat gibi klasik bilgi edinme yöntemlerine ek bilgi sağlama işlevi görmesi açısından kurumsal web sayfalarının kendilerine haber yapım sürecinde avantajlar sağladığını düşündükleri belirlenmiştir. Buradan hareketle, kurumsal web sayfalarının kendilerine sağladığı avantajların farkında olan medya mensuplarını hem kullanılabilirlik oranının arttırılması için tasarım düzeyinde hem de yararlanabilirlik açısından içerik düzeyinde tatmin edici bir yaklaşımın kuruluşlar ve kuruluş halkla ilişkiler birimlerince benimsenmesi gerekmektedir. Medya Mensuplarının Kuruluşlar Hakkında Bilgiye Erişmede Yararlandıkları Yöntemler (The Methods Used to Get Information about the Companies by Media Members) Kuruluşlar açısından basın mensuplarıyla iletişimin geliştirilmesi ve sürdürülmesinde internet ve kurumsal web sayfaları önemli bir yer teşkil ediyor olsa da basınla ilişkilerde kullanılan klasik bir takım yöntemlerden hala yararlanılmaya devam edilmektedir. Basınla ilişkilerde kullanılan yöntemlerin medya mensupları tarafından kurumla ilgili bilgi edinme süreçlerinde ne düzeyde kullanıldığı da çalışmada sorgulanan bir başka konu olmuştur. Böylelikle hem yeni iletişim teknolojilerinin klasik basınla ilişkiler yöntemleri yanında nerde yer aldığının ortaya konulması ve hala geçerliliğini koruyan yöntemlerden basın mensuplarının en çok hangisini tercih ettiklerinin belirlenmesi önemlidir. Tablo Kuruluşlar hakkında bilgi edinmede kullanılan yöntemler (Table 4. The methods used to get ınformation about the companies) SD Min Max İnternet 00 0.90 1 5 Basın Bülteni 85 0.99 1 5 Basın Toplantısı 84 06 1 5 Yüz yüze İletişim 84 0.89 1 5 Telefon [phone] Basın Resepsiyonu 96 24 1 5 Basın Gezisi 64 15 1 5 Basın mensuplarının kuruluşlar hakkında bilgi edinmede daha çok hangi yöntemi kullandıklarına ilişkin soruda internet ( = 00) en yüksek ortalamayı alarak dikkat çekerken; bunu, basın bülteni ( = 85), basın toplantısı ( = 3.84) ve yüz yüze iletişim ( = 3.84) takip etmektedir. Hachigian ve Hallahan (2003:50)’ın araştırmasında elde edilen bulgularda birinci sırada basın toplantısı yer alırken; bunu, internet, basın bülteni ve yüz yüze iletişim izlemektedir. Dikkat çeken nokta, aradan geçen on yılla birlikte internetin birinci sırada yer alışı ve yüz yüze iletişimin ise yine basın bülteni ve basın toplantısının gerisinde kalmasıdır.
• Bilgi toplamada en düşük ortalamaları ise basın resepsiyonu ( = 96) ve basın gezisi ( = 2.64) oluşturmaktadır. Basın mensuplarının kurumlar hakkında bilgi edinmede daha çok hangi yöntemi kullandıklarını belirlemeye yönelik 7 yöntemin güvenilirlik düzeyi (Cronbach’s α= .712) yüksek bulunmuştur. Aynı yargılara ilişkin standart sapma değerlerine bakıldığında ise, 0.81 ile 1.24 arasında değişen değerler dikkat çekmektedir. Buradan hareketle katılımcıların diğer yargılara nazaran homojen bir özellik taşıdığı ifade edilebilir. Bu bulgu medya mensuplarının kuruluşlar hakkında bilgi edinmede benzer yöntemleri kullandıklarının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Bulgulara göre, yeni iletişim teknolojilerinin haber yapım sürecinde medya mensuplarına sağladığı maliyet ve zaman tasarrufu nedeniyle en çok tercih edilen yöntem olduğu belirlenmiştir. Bunun yanında klasik basınla ilişkiler yöntemleri olan basın bülteni, basın toplantısı ve yüz yüze iletişimin de geçerliliğini koruduğu tespit edilmiştir. Tercih edilme düzeyi bakımından düşük ortalama değerleri alan basın resepsiyonu ve basın gezileri ise, kuruluşlar tarafından maliyetli organizasyonlar olduğu için fazla tercih edilmeyişiyle açıklanabilir. Yıl içerisinde sınırlı sayıda gerçekleşen basın resepsiyonu ve basın gezisi uygulamaları basın mensupları için sürekli bilgi sağladıkları kaynaklar arasında yer almamaktadır. Medya Mensuplarının Haber Yaparken Web Sayfalarından Yararlandıkları Kuruşlar (The Companies Whose Corporate Web Pages Are Benefited While Media Members Make News) Kuruluşlar için basınla ilişkilerde artık vazgeçilmez bir nitelik taşıyan kurumsal web sayfalarından medya mensuplarının haber yaparken yararlanma düzeyleri, İstanbul Sanayi Odası’nca belirlenen birinci 500 ve ikinci 500 kuruluş arasında yer alan ve Konya’da faaliyet gösteren 23 sanayi kuruluşu açısından sorgulanmıştır. Araştırmaya katılan medya mensuplarının haber yaparken kurumsal web sayfasından en çok yararlandıkları üç kuruluşu belirtmeleri istenmiştir. Araştırma bulgularına göre, Konya’daki medya kuruluşlarında görev yapan 71 basın mensubu, haber yaparken en çok tercih ettikleri kurumsal web sayfasının Konya Şeker’e (%5) ait olduğunu belirtmiştir. Konya Şeker’i, 18 basın mensubu tarafından tercih edilen Helvacızade (%9), 16 basın mensubu tarafından tercih edilen Konya Çimento (%8) ve 14 basın mensubu tarafından tercih edilen Selva Gıda (%7) izlemektedir. Medya mensuplarının en az tercih ettiği kurumsal web sayfası ise, birer basın mensubunun tercih ettiği ve genel yüzdelik dağılımda sadece yüzde 0.5’lik orana sahip olan Ova Un, Büyükhekimoğulları Un, Aydınlar Yedek Parça, Safa Tarım, Serin Makine ve Tosunoğulları Mobilya’ya aittir. Basın mensuplarının üçte birinden fazlasının (%35.5) tercih ettiği kuruluş Konya Şeker’dir. Konya Şeker’in kurumsal web sayfası incelendiğinde kuruluşun web sayfasında basın odası adıyla bir bölüme yer verdiği ve bu bölümde basın mensuplarının ihtiyaç duyacağı, kurumsal bilgiler, tarihçe, yönetim kurulu başkanı mesajı, sektörel haberler, bölgesel haberler, markalar ve faaliyet alanıyla ilgili bilgilerin yer aldığı görülmektedir. Ayrıca basın mensuplarının haber yaparken yararlanabilecekleri kuruluşun, yönetim kurulu başkanının fotoğrafları ile kurum logolarının yine basın odası bölümünden basın mensuplarının kullanımına sunulduğu görülmektedir. Basın mensuplarının 1/3’ünün haber yapımında Konya Şeker web sayfasından yararlanıyor olması; haber yapım sürecinde medyaya gereken pek çok bilgilerin buradan sunulması ve sürekli güncellenen aktif bir sayfaya sahip olmasıyla ilgilidir. Tablo Kurumsal web sayfalarından yararlanılan kuruluşlar (Table 5. The companies whose corporate web pages are benefited) Kurumlar-Kuruluşlar Sayı(f) Yüzde(%) Konya Şeker 71 5 Helvacızade 18 0 Konya Çimento 16 0 Selva Gıda 14 0 Tümosan 13 5 Atiker 11 5 Kombassan Kağıt 11 5 Kom Yapı 9 5 Kom Pen 9 5 Enka Süt 7 5 Kom Gıda 5 5 Pakpen 3 5 Akova Süt 3 5 Altınapa Değirmencilik 2 0 Hekimoğlu Un 2 0 Ova Un 1 0.5 Büyükhekimoğluları Un 1 0.5 Aydınlar Yedek Parça 1 0.5 Safa Tarım 1 0.5 Serin Makine 1 0.5 Tosunoğulları Mobilya 1 0.5 TOPLAM 200 100 TARTIŞMA VE SONUÇ (DISCUSSION AND RESULT) Kuruluşlar günümüzde hedef kitlelerini bilgilendirmek aldığı kararlar ve gerçekleştirdiği uygulamalar hakkında haberdar etmek durumundadır. Halkla ilişkiler birimleri özellikle bu süreçte medya ile iletişim içerisinde bulunmakta ve hedef kitlelerini bilgilendirme yoluna gitmektedirler. Medyayla ilişkiler, geçmişte olduğu gibi günümüzde de kuruluşlar açısından hayati önem taşıyan bir halkla ilişkiler alanı olarak dikkat çekmektedir. Basın bülteni, basın toplantısı, basın gezisi ve basın resepsiyonu gibi geleneksel yöntemlerle yürütülen iletişim biçimleri yeni iletişim teknolojilerinin ortaya çıkması ve yaygınlaşmasıyla birlikte son bulmamış aksine geleneksel yöntemler ile yeni iletişim biçimleri eş güdümlü bir şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Başta geleneksel yöntemlerle basın mensuplarına iletilen metin ve görseller, son yıllarda e-posta ve kurumsal web sayfaları aracılığıyla da medya kuruluşlarına ulaştırılır olmuştur. Medyanın gündemi teşkil eden olaylara ve gelişmelere ilişkin zaman ve maliyet tasarrufu gereği muhabirler görevlendirileceğinde seçici davranmaları medyada haber olarak yer almayı amaçlayan halkla ilişkiler birimlerini yeni yollar aramaya yöneltmiştir. Halkla ilişkiler uzmanları, basına yönelik organizasyonlara katılamayan basın mensupları için kurumsal web sayfalarında sanal basın odalarına yer vermeye başlamışlardır. Böylelikle hem medyanın haber ihtiyacı bültenler, metinler ve görsellerin sunumuyla bu sorun çözülmeye çalışılmış hem de kuruluşlar medyada daha fazla kendilerine yer bulmaya başlamışlardır. Bu gerçekten hareketle çalışmada hem kuruluşlar açısından hem de basın mensupları açısından medya ilişkilerinin geldiği boyut sorgulanmaya çalışılmıştır. Konya yerel basınında görev yapan ve haber üretim sürecinde yer alan yayıncı kuruluşlara bağlı 110 basın mensubuna alan araştırması uygulanmıştır. Araştırma bulgularına göre, kurumsal web sayfaları düzenli olarak güncellenirse gazetecilerce bilgi kaynağı olarak daha sık kullanılabileceği, bir bilgi kaynağı olarak diğer kaynaklara nazaran interneti daha çok kullandıklarını ve internet kullanma becerisi konusunda yeterli yetkinliğe sahip olduklarını belirtmişlerdir. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarından sağlanan bilgilere ilişkin görüşlerine bakıldığında, bilgilerin güvenilir olduğunu düşündükleri kurumsal web sayfalarını daha sık ziyaret ettiklerini, daha önce bilgi kaynağı olarak kullandıkları kurumsal web sayfalarını daha çok tercih ettiklerini ve faaliyet gösterdiği alanda itibarı olan kuruluşların web sayfalarını bilgi kaynağı olarak daha sık ziyaret ettiklerini belirtmişlerdir. Medya mensuplarının kurumsal web sayfalarının haber yapım sürecinde sağladığı yararlarla ilgili olarak; basın bültenlerinin web üzerinden de ulaştırılabilmesi, zaman tasarrufu sağlaması ve telefon görüşmeleri ve mülakat gibi iletişim kanallarına ek olarak bazı konularda ayrıntılı bilgi sağlayan bir araç olduğuna ilişkin görüşlerinin öne çıktığı görülmektedir. Medya mensupları, kuruluşlar hakkında bilgi edinmede daha çok interneti kullandıklarını belirtmişlerdir. Bu dikkat çekici bulgu, basın mensupları açısından yeni iletişim teknolojilerini kullanımın önem arz ettiğini ve yeni teknolojileri kullanma konusunda medya mensuplarının istekli olduğunu göstermektedir. Bu bulguyu, basın bülteni, basın toplantısı ve yüz yüze iletişim gibi geleneksel yöntemler izlemektedir. Kuruluşlar, hedef kitlelerini haberdar etmede yararlanacağı yeni iletişim teknolojileri aracılığıyla sunacakları bilgiler konusunda gereken hassasiyeti göstermeli ve basın mensuplarının kolaylıkla aradıkları bilgilere erişebilecekleri ana sayfadan doğrudan link aracılığıyla sanal basın odalarının oluşturulması gerekmektedir. Böylelikle kuruma gitmeksizin haber yapma olanağı sağlanan medya kuruluşları, kuruluşların haberlerine daha çok yer verebilecektir. Kaldı ki iletişim teknolojilerinin sunduğu yeniliklere ve olanaklara kapalı bir yönetim anlayışına sahip kuruluşların uzun vadede başarı göstermesi olanaksızdır. Bu nedenle gerçekleştirilen araştırmanın da bulgularından hareketle kuruluşlar; Kurumsal web sayfalarından basın mensuplarının haber yapım sürecinde yararlanabilecekleri bilgilere ve görsellere yer verilmeli, bu bilgiler sürekli güncellemeli, Sadece basına yönelik bir alan belirleyerek geleneksel yollarla kurduğu iletişim biçimlerine paralel olarak bu alanda basına gönderilen materyallerin bir kopyası yer almalı, Kurumsal web sayfalarında oluşturulan basın odalarında hem basın bültenleri hem de görsellere ilişkin medya mensuplarına anahtar kelimeyle arama imkanı sunulmalı, Kurumsal kimliğin hedef kitlenin zihninde yer etmesi ve medya mensuplarının haber yaparken kullanabilecekleri beklentisiyle kurumdan fotoğraflar, yönetim kurulu başkanı fotoğrafı ve kurumsal logolar da farklı çözünürlük ve formatlarda hazır bulundurulmalı, Basın mensuplarının kimi konularda detaylı bilgi almak istemeleri göz önünde bulundurularak kuruluşun halkla ilişkiler biriminin ve burada görevlendirilen kişilere ulaşılabilecek iletişim bilgilerinin de kurumsal web sayfasından sunulması gereklidir. Çalışma, Konya medya kuruluşlarında haber üretim sürecinde bulunan 110 medya mensubuna yönelik alan araştırması ile sınırlıdır. Yerel düzeyde bir çalışma olma özelliği taşımasına karşın halkla ilişkiler açısından önemli bir hedef kitle olan basın mensuplarının yeni iletişim teknolojilerinden yararlanmaya ilişkin görüşlerinin ortaya konulması, kurumsal web sayfalarından sunulan bilgilere ilişkin düşüncelerinin tespiti ve haber üretim sürecinde hangi araç ve yöntemlerden yararlandıklarının belirlenmesi yönüyle önemlidir. Çalışmanın bundan sonra yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı düşüncesinden hareketle literatüre kazandırılan öncü çalışmalardan biri olma özelliğini taşıdığını söylemek mümkündür. KAYNAKLAR (REFERENCES) Alfonso, G.H. and Miguel R.V., (2006). Trends in Online Media Relations: Web-Based Corporate Press Rooms in Leading International Companies, Public Relations Review, 32, 267-275. Alikılıç, Ö.A., (2011). Halkla İlişkiler 2.0 – Sosyal Medyada Yeni Paydaşlar, Yeni Teknikler, Ankara: Efil Yayınevi. Bobbitt, R., (1995). An Internet Primer for Public Relations, Public Relations Quarterly, Fall, 27-32. Bransford, K., (2001). Better Access, Better Information, Better News: The Ten Essentials of an Online Newsroom, http://riverkeperpressroom.gmtmedia.org/sites/default/files/TenE lements2ndEd.pdf, erişim tarihi: 03.01.2013. Cantelmo, D.P., (2001). How PR People Distribute — and the Media Prefer to Receive - News Releases and Other Public Relations Information: The Myths vs. the Reality, Public Relations Quarterly, Fall, 15-17. Chipchase, J. ve Theaker, A., (2006). İnternetin Halkla İlişkiler Alanında Etkili Bir Şekilde Kullanımı, Alison Theaker (ed), Murat Yaz (çev), İstanbul: Kapital Medya Hizmetleri A.Ş., ss. 357-391. Çamdereli, M., (2000).Ana Çizgileriyle Halkla İlişkiler, Konya: Çizgi Kitabevi. Çöklü, E., (2004). Halkla İlişkilerde Medya Yönetimi: Yeni İletişim Teknolojileriyle, İstanbul: Set-Systems Yayınları. Davis, A., (2006). Halkla İlişkilerin ABC’si, Ümit Şendilek (çev), İstanbul: Kapital Medya Hizmetleri A.Ş. Erdoğan, İ., (2003). Pozitivist Metodoloji - Bilimsel Araştırma Tasarımı İstatistiksel Yöntemler Analiz ve Yorum, Ankara: Erk Yayınları. Esrock, S.L. and Leichty, G.B., (1999). Corporate World Wide Web Pages: Serving the News Media and Other Publics, Journalism & Mass Communication Quarterly, 76 (3), 456-467. Geray, H., (2004). Toplumsal Araştırmalarda Nicel ve Nitel Yöntemlere Giriş, Ankara: Siyasal Kitabevi. Göksel, A.B. ve Yurdakul, N.B., (2002). Temel Halkla İlişkiler Bilgileri, İzmir: Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları No. Güçdemir, Y., (2010). Sanal Ortamda İletişim - Bir Halkla İlişkiler Perspektifi, İstanbul: Derin Yayınları.
• Gürüz, D., (1993). Halkla İlişkiler Teknikleri, İzmir: Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları No: 1.
• Hachigian, D. and Hallahan, K., (2003). Perception of Public Relations Web Sites by Computer Industry Journalists, Public Relations Review, 29, 43-62.
• Hill, L.N. and White, C., (2000). Public Relations Practitioners’ Perception of the World Wide Web as a Communication Tool, Public Relations Review, 26 (1), 31-51.
• Holtz, S., (1999). Public Relations On The Net, New York: American Management Association Publications.
• Howard, C.M., (2000). Technology and Tabloids: How the New Media World in Changing Our Jobs, Public Relations Quarterly, 45 (1), 8Ihator, A., (2001). Corporate Communication: Challenges and Opportunities in a Digital World, Public Relations Quarterly, Winter, 15-18.
• Jefkins, F., (1995). Public Relations Techniques, Oxford: Butterworth-Heinemann Ltd.
• Kazancı, M., (2004). Kamu ve Özel Kesimde Halkla İlişkiler, Ankara: Turhan Kitabevi.
• Kent, M.L. and Taylor, M., (2003). Maximizing Media Relations: A Web Site Checklist, Public Relations Quarterly, Spring, 14-18.
• Kent, M.L., (1998/1999). Does Your Web Site Attract or Repel Customer, Public Relations Quarterly, 43 (4), 31-33.
• Marken, G.A., (1998). The Internet and the Web; The Two-Way Public Relations Highway, Public Relations Quarterly, Spring, 31Marken, G.A., (1995). Getting the Most from Your Presence in Cyberspace, Public Relations Quarterly, Fall, 36-37.
• Momorella, S. and Woodall, I., (2003). Tips for an Effective Online Newsroom, Public Relations Tactics, May, s. 6.
• Momorella, S. and Woodall, I., (2005). Tips for an Effective Online Newsroom-2005 Style as Newsroom Continue to Mature, You, too Need to Adapt, Public Relations Tactics, November, s. 22-23. Newsom, D. and Carrell, B., (1998). Public Relations Writting, Belmont: Wadsworth Publishing Company.
• Okay, A. ve Okay, A., (2001). Halkla İlişkiler – Kavram, Strateji ve Uygulamaları, İstanbul: Der Yayınları.
• Okay, A. ve Okay, A., (2009). Halkla İlişkiler ve Medya, İstanbul: Kapital Medya Hizmetleri A.Ş.
• Oktay, M., (1996). Halkla İlişkiler Mesleğinin İletişim Yöntem ve Araçları, İstanbul: Der Yayınları.
• Pavlik, J.V., (2008). Mapping the Consequences of Technology on Public Relations,http://www.instituteforpr.org/topics/mappingtechnology-consequences/, erişim tarihi: 13.02.2013.
• Peltekoğlu, F.B., (2009). Halkla İlişkiler Nedir, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
• Pettigrew, J.E. and Reber, B.H., (2011). Journalists’ Opinions and Attitudes about Dialogic Components of Corporate Websites, Public Relations Review, 37, 422–424.
• Sayımer, İ., (2008). Sanal Ortamda Halkla İlişkiler, İstanbul: Beta Yayınları.
• Theaker, A., (2006). Medyayla İlişkiler, Alison Theaker (ed), Murat Yaz (çev), İstanbul: Kapital Medya Hizmetleri A.Ş., ss. 203-2
• Tortop, N., (1998). Halkla İlişkiler, Ankara: Yargı Yayınları.
• Turanlı, M. ve Güriş, S.,(2000). Temel İstatistik, İstanbul: Der Yayınları.
• Ülger, B., (2003). İşletmelerde İletişim ve Halkla İlişkiler “The Big Business”, İstanbul: Der Yayınları.
• White, C. and Raman, N., (1999). The World Wide Web as a Public Relations Medium: The Use of Research, Planning, and Evaluation in Web Site Development, Public Relations Review, 25 (4), 4054