Divan-ı Hümayun Tercümanları ve Osmanlı Kültür ve Diplomasisindeki Yerleri

Yıl 2007, Cilt: 29 Sayı: 29, 41 - 86, 01.06.2007

Bilgin Aydın

Öz

Anahtar Kelimeler

-

DİV AN-I HÜMAYUN TERCÜMANLARI VE OSMANLI KÜLTÜR VE DiPLOMASiSiNDEKi YERLERİ

Öz

Divan-ı Hümayun tercümanları, Osmanlı yönetiminde belge tercüme eden
resmi görevliler olmanın çok ötesinde kendilerine tanınan yetkiler çerçevesinde
Osmanlı diplomasi münasebetlerinin yürütülmesi ve Osmanlı dış politikasının
şekillenmesinde başlıca rol oynamış ve Batı dillerinden çevirdikleri eserlerle de
Osmanlı kültürüne önemli katkılarda bulunmuş bir zümredir. Divan-ı Hümayun
tercümanlığının, tercümanların din ve milliyetlerine göre; gayr-ı müslirn tercü-
manlar, mühtedi tercümanlar, Fenerli Rum tercümanlar ve Tercüme Odası'ndan
yetişen müslüman tercümanlar şeklinde dört dönem halinde incelendiği bu
makalede öncelikle divan tercümanlan hakkında bulunabilen arşiv kayıtlarından
hareketle müessesenin tarihi gelişimi üzerinde durolmuş ve bazı kaynaklarca baş
tercümanlar olarak tanımlanan şahısların hayatları hakkında yeni belge ve
bilgilere yer verilmiştir.

Kaynakça

• Acs Pal, "Tarjumans Mahmud and Murad Austrian and Hungarian Renegades as Sultan's İnterpreters" Europa and die Türken in der Renaissance, ed. W. Külılınann B. Guthmüller (Tubingen Frühe Neuzeit 2000), 307-316.
• Adıvar Adnan, Osmanlı Türklerinde ilim, İstanbul 1982, s. 188, 204-205.
• Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat, Yayınlayan Yusuf Halaçoğlu, İstanbul 1980.
• Akün Ömer Faruk, "Ahmed Vefik Paşa", DİA, II, s. 143-157.
• Akyıldız Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul 1993.
• Altınay Ahmed Refik, "Dr. Friedrich Kraelitz, Osmanische Urkunden in Turkisc/ıer-Sprache, Wien 1922", TOEM, II/79 (Mart 1340), s. 122-3.
• Anhegger, R., "Hezarfen Hüseyin Efendi'nin Osmanlı Devlet Teşkilatina Dair mülahazalan" Türkiyat Mecmuası 10 (1953), s. 368.
• Artan Tülay, "Fener" DİA, XII, s. 341-2. .
• Aybet Gülgün Üçel,_Avrupa Seyyahlarının Gözünde Osmanlı Dünyası ve İnsanları, 1530- 1699, Istanbul 2003.
• Ba~inger Franz, Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı, İstanbul 2003. Bıilıgue-Grammont, Jean-Louis, "A propos de YOnus Beg, Baş Tercüman de Soliman le :~ Magnifique" Istanbul et les langues orientals, Actes du colloque organise par l'IFEA et l'INALCO O. l'occasion du bicentenaire de l'Ecole des Langues Orientales, ed. Frederic Hitzel, Paris, L'Harmattan 1997, s. 23-39.
• Barkan Ömer Lütfi, "İstanbul Sarayiarına Ait Muhasebe Defterleri", Belgeler, c. IX, s. 13 Ankara 1979. s. 296-380.
• Berkes Niyazi, Türkiye'de Çağdaş/ama, İstanbul1978.
• Bertrandon De La Broquiere'in Denizaşırı Seyahati, Ed. Ch. Schefer, (Çev: İlhan Arda), Eren · Yayınlan, İstanbul 2000.
• Beydilli Kemal, "Stephan Gerlach'ın Ruznamesi'nde İstanbul", Tarih Boyunca İstanbul Semineri, (29 MII)Iıs-1 Haziran 1988) Bildiriler, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1989, s. 89-100.
• Beydilli Kemal, Tiirk Bilim ve Matbaacılık Tarihi'nde Mühendishiine Matbaası ve Kiitiiphiinesi (1176-1826), İstanbul1995.
• Beydilli Kemal, "Küçük Kaynarcadan Yıkılışa" Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmelettin İhsanoğlu, İstanbul 1994, s. 66-138.
• Beydilli Kemal, "Ali Paşa, Mehmed Emin", DİA, II, s. 425-6. Bosworth, "Tardjuman", EP• X, s. 235-237.
• Decei Aurel, "Fenerliler", İA, IV, 548.
• Delilbaşı Melek, Türk Hükiimdarlarına Ait Yunanca Ahidnameler ve Nameler (XIII-XV. Yüzyıl), Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, Ankara 1980.
• Dennis George T., "1403 Tarihli Bizans Türk Antlaşması", Ankara Üniv. Dll Tarih Coğrafya FakiiltesiDergisi, XXIX/1-4, (1971-1978) s. 153-166.
• 93711530 tarihli Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri'nde (167 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri 93711530 I Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 2003.
• Enfants de langue et drogmans = Diloğlanları ve Tercümanlar, yayma hazırlayan: Frederic Hitzel, İstanbul 1995.
• Erünsal İsmail, "Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynaklan I: II. Bayezid Devrine Ait Bir İn'iimat Defteri", Tari/ı Enstitüsü Dergisi, X-XI. İstanbul 1981, s. 213-222.
• Erünsal İsmail, "Türk Edebiyatı Tarihin Arşiv Kaynaklan II: Kanuıll Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İn'iimat Defteri", Osmanlı Araştırmaları, IV (İstanbul 1984), 1-17. ·
• Eyice Semavi, "İstanbul:Tarihi Eserler", İA, c. VI, s. 1467.
• Fatih Sultan Mehmed'e Nasilıatler, hazırlayan: Uçman Abdullah, Tercüman Gazetesi, 1001 Temel Eser: 76, İstanbul 1976
• Fleischer, Comeli H., "Preliminaries to the Study of the Ottoman Bureacracy", Journal of Turkish Studies, X (1986), s.135-141, s. 138-139.
• Gelder Geert Jan Van, Eastward Bound: Dute Ventures and Adventures in the Middle East (Publisher:Radopi) 1994.
• Gökbilgin Tayyip, "Korvin Mathias (Matyas)'ın Bayezid II'e Mektupları, Tercümeleri ve 1503 (909) Osmanlı Macar Muahedesinin Türkçe Metni", Belleten, XXII/87 (1958), s. 382-390.
• Gökbilgin Tayyip, "Venedik Devlet Arşivi'ndeki Türkçe Belgeler Koleksiyonu ve Bizimle İlgili Diğer Belgeler", Belgeler, V-VIII/9-12 (1968-71) s. 1-151.
• Gökbilgin Tayyip, "Venedik Devlet Arşivindeki Vesikalar Külliyatından Kaniini Sultan Süleyman Devri Belgeleri", Belgeler, I/2 (1964), s.149-150, 165.
• Gökbilgin Tayyip, Kanuni Sultan Süleyman, İstanbul 1992.
• Groot H.De, Tlıe Ott01nan Empire and The Dutch Rebuplic, Leiden 1978. Guboğlu M., Paleografia, Romine 1958.
• Güntekin Mehmet, "Ali Ufki Bey", Yaşamları ve Yapztlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c. I, s. 239.
• Güzel Abdurrahman, "Kanuni Sultan Süleyman Han'ın Avusturya Devlet Arşivi'nde Bulunan Mektuplarından Bazılannın Muhteviyatı Hakkında", Xl. Türk Tarih Kongresi (Ankara 5-9 Eylül 1990), Ankara 1994, c. 3, s. 999-1013.
• Halaçoğlu Yusuf, XN-XVII Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991.
• Hazai, Georges "Tarih-i Ungurus", VI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 20-26 Ekim 1961) TTK, Ankara 1967. s. 355-358
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Tellıisü'l-Beyfin Ff Kavanin-i Al-i Osman, haz: Sevim İlgürel, Ankara 1998.
• Horniker, Arthur Leon, "Osmanlı Türk Diplomasisi", çev. Refet Balata, Tari/ı İncelemeleri Dergisi, IV, (1989), s. 193-205.
• İpşirli Mehmet, "Bab-ı ali" DİA, c.6, s. 382 İstanbul Alıkarn Defterleri, İstanbul Finans Tarihi I, (1742-1787), (Haz. Ahmet Tabakoğlu, Ahmet Kala, Salih Aynural, İsmail Kara, Eyüp Sabri Kala), istanbul 1998.
• Jorga Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2005.
• Jusdanis Gregory, Necessary Nation, Princeton Universty Press. 2001. Kolodziejczyk Dariusz, Ottoman Polish Dip/omatic Relations, Leiden, 2000.
• Köprülü Fuat, "Bizans müesseselerinin qsmanlı müesseselerine tesiri hakkında bazı mülahazalar", Tiirk Hukuk ve Iktisat Tarihi Mecmuası, I, 1931, s. 262.
• Krstic Tijana, Narrating Conversions to Islam: The Dialoguse ofTexts and Practises in Early Modern Ottoman Balkans, Yayınlanmamış Doktora Tezi; University of Michigan 2004.
• Kut Günay, "Leiden Kütüphanesi'ndeki Türkçe Yazmalar Kataloğu Üzerine", Şinasi Tekin Anısına Uygurlardan Osmanlıya, Simurg Yayınları, İstanbul2005, s. 512.
• Kütükoğlu Mübühat, "Mühimme DefterlerindekiMuamele Kayı.tları Üzerine", Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri -Bildiriler-, Istanbul ı 988, s. 95-112.
• Lalor Bemard, "Promotion patterns of Ottoman bureaucratic statemen from the Lale Devri until the Tanzimat" Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi I (1972), s. 77- 92.
• Lewis B., Miisliimanların Avrupa'yı Keşfi, çev: İhsan Durdu, İstanbul 2000. Lesure Michel, "Notes et Documentes Sur Les Relations Veneto-Ottomanes ı570-ı573 (II), Tıircica, VIII/1 (ı976), s. ı ı9.
• Matuz Jozef, "Die Pfortendolmetscher zur Herrschaftszeit Süleymans des Prachtigen", SiidostForsclıımgen, XXXIV, (1975), ss. 26-60.
• Mirmiroğlu V.L., Fatih Sultan Mehmet ve Francesko Filelfo, İstanbul ı956. Mumcu Ahmet, Divan-ı Hiimityun, Ankara ı986. Ongunsu H., "Ali Paşa", İA, 1, s. 355.
• Orhonlu Cengiz, "Tercüman", İA, c. XII, s. 175-181. Paker Saliha, "Turkish Tradition", Routledge Encyclopedia of Translation Studies, London: Routledge, 1998, Saliha Paker, "Turkish Tradition", 571-582.
• Pamukçiyan Kevork, "Camcıoğlu Ermeni Tercümanlar Ailesi", Tarih ve Toplum, 143 (Kasım 1995), s. 299-303.
• Raby Julian, "East-West in Mehmed the Conqueror's Library", Bulletin du Bibliophile, Paris 1987/3, s. 299-304.
• Reychman Jan, Ananiasz Zajaczkowski, Osmanlı Türk Diplomatikası El Kitabı, (Çev: Mehmet Fethi Atay), İstanbul 1993.
• Reyhanlı Tülay, İngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul'da Hayat, Ankara 2001.
• Sinan Çavuş, Ttirih-i Feth-i Şikloş, Est~rgon ve İsto/ni-i Belgrad or Siileymamziime, İngilizce giriş: Süheyla Artemel, Istanbul, 1987.
• Soysal İsmail, "Türk-Fransız Diplomasi münasebetlerinin ilk devresi" İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi; III/5-6 (1951-1952), s. 63-94.
• Şakiroğlu Mahmut H. '"1521 Tarihli Osmanlı-Venedik Andiaşmasının Asli Metni" İ.Ü Tarih Enstitiisii"D'ergisi 12 (1981-82) s. 387-393.
• Şeşen Ramazan, "Belgrad Divanı Tercümanı Osman b. Abdülmennan ve Tercüme faaliyetlerindeki Yeri", Tarih Enstitüsü Dergisi, 15 (1997) s. 305-320.
• Tanpınar Ahmed Hamdi, "Ahmed V etik Paşa", İA, I, s. 208.
• Teply Karl, "Namçe.İmparatorlannın İstanbul'a Yolladığı Elçi Heyetleri ve Bunlann Kültür Tarihi Bakımından Önemli Taraftan", Tarih Araştırmaları Dergisi, VIII I 2-13 (1969) s. 247-263.
• Theunissen Hans, Ottoman Venetian Diplomatics the Ahidnames, EJOS, I, 1998.
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara 1980.
• Veinstein Gilles, "Osmanlı Yönetimi ve Tercümanlar Sorunu" Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, c. 6, Ankara 1999, s. 256-263.
• Vryonis Speros, "Byzantine Constantinople and Ottoman İstanbul" The Ottoman City and its Parks, ed. Irene Bierman Rıfat Abou el-Haj, New Rochelle- Newyork 1991 . Warner, Jayne L., "Tribute to a Translator" Cultural Horizons: A Festschrift in Honor of Talat S. Halman; Edited by Jayne L. Warner, Wamer Syracuse University Press, İstanbul 2001, c. 1, s. 343-356.
• Yılmaz Muhammed, Tercüme-i Risale-i Fenn-i Harb, Mütercim Konstantin İpsilanti, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.