Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Süryani Kilisesi ve Süryanilerin İdaresi

Yıl 2018, Cilt: 53 Sayı: 53, 287 - 320, 07.12.2018

Ramazan Erhan Gülü

https://doi.org/10.18589/oa.632049

Cited By: 2

Öz

Osmanlı Devleti’nde Süryaniler idarî olarak Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı

bulunmaktaydılar. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethi sonrası teşkilatlandırılan

“Millet Sistemi”nde gayrimüslim milletler olarak sadece Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler

kabul edilmekteydiler. Rumlar ve Ermeniler dışındaki diğer Hristiyan gruplar,

idarî olarak Rum veya Ermeni Patrikhanesi’ne bağlanmışlardı. Süryaniler, Ermeni

Patrikhanesi’nin sorumluluğunda olan gruplardandılar. Bu idarî yapı 19. yüzyıla kadar

devam edecek, bu yüzyıldan itibaren klasik millet sistemi değişime uğramaya başlayacaktı.

Devlet, Rum – Ermeni ve Yahudiler dışındaki bazı Hristiyan toplulukları

da ayrı birer millet olarak tanımaya ve mevcut “milletler”e önceki dönemlerden farklı

olarak anayasal bazı haklar vermeye başlayacaktı. Süryaniler bu dönemde böyle bir

hak elde etmeyi başaramamışlar ancak 19. yüzyıl ortalarında İstanbul’da kendilerine

ait bir temsilcilik açmışlardı. Fakat bu durum, Süryanilerin devletle olan ilişkilerini

doğrudan kendilerinin sürdürecekleri anlamına gelmemekteydi. Ermeni Patrikhanesi

hâlâ Süryanilerle devlet arasında aracılık konumuna devam etmekteydi. Bu durum

sonraki yıllarda Ermeni – Süryani çekişmelerini daha da artıracaktı. Süryaniler Osmanlı

Devleti içinde yaşayan diğer gayrimüslim milletler gibi resmî statüde kendi

adlarıyla ayrı bir millet olarak tanınma sürecine ancak 1914 yılında girebilmişlerdi.

Bu tarihte hükümete sunulan “Süryani Kadîm Milleti Nizamnamesi” ile Süryani Milleti,

Rum, Ermeni ve Yahudi milletlerinin 19. yüzyıl sonlarında yürürlüğe girmiş olan

nizamnameler ile kazandıkları anayasal hakları, onlardan yaklaşık 50 yıl sonra elde

etmek için resmen müracaatta bulunmuş oluyordu. Bu makalede Süryani milletinin

Osmanlı idaresinde yaşadığı idarî süreç, Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı olmalarının

Süryaniler açısından olumsuz etkileri, Ermeni Patrikhanesi’nden ayrılma çabaları, bu

çabalar sırasında yaşanan Ermeni – Süryani çekişmeleri ve 1914 yılında hükümete

sunulan nizamname ile talep ettikleri statü incelenecektir. Nizamnamenin içeriği

ve maddeleri hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılarak, diğer gayrimüslim milletlerin

nizamnameleri ile arasındaki benzerlik ve farklılıklar vurgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Millet Sistemi, Süryaniler, Ermeni Patrikhanesi, Birinci Dünya Savaşı

The Syriac Orthodox Church in the Late Period of Ottoman State and the Administration of the Syriac Orthodox Communit

Öz

Kaynakça

• Bibliyografya Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Odası (A.MKT. MHM.) nr. 609/36. BOA, Sadâret Evrak Kalemi (A.VRK.) nr. 140/19. BOA, Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO.) nr. 660/49438.; 4230/317250. BOA, Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi (DH.SN.THR.) nr. 60/49. BOA, Dâhiliye Nezâreti Muhâberât ve Tensîkat Müdüriyeti (DH.EUM.MTK.) nr. 74/51. BOA, Tahrîrât-ı Hâriciye Odası (HR.TH.) nr. 166/20. BOA, Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.) nr. 182/25.; 246/98. BOA, Yıldız Esas Evrâkı (Y.EE.) nr. 38/71. BOA, Yıldız Perâkende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.AZN.) nr. 15/1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Yer nr: 108, 706, 4 Fon Kodu: 30,10,0,0. BCA, Yer nr: 108, 706, 4 Fon Kodu: 30,10,0,0 lef 2. Gazeteler İleri, nr. 1803, 9 Şubat 1923. Yayınlanmış Eserler Akdemir, Samuel: “Geçmişte ve Günümüzde Türkiye’deki Süryani Kilisesi”, Dinler Tarihi Araştırmaları – III (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Hıristiyanlık (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları 2002, s. 9-12. Akyüz, P. Gabriyel: Deyrulzafaran Manastırı’nın Tarihi, İstanbul: Resim Ofset - Matbaacılık A. Ş. 1998. .......: Mardin İli’nin Merkezinde, Civar Köylerinde ve İlçelerinde Bulunan Kiliselerin ve Manastırların Tarihi, İstanbul: Resim Ofset - Matbaacılık A. Ş. 1998. .......: Osmanlı Devleti’nde Süryani Kilisesi, Mardin: Resim Ofset A. Ş. 2002. Atto, Naures, Soner Önder: “Geçiş Döneminde (1918-1926) Süryani Ortodoks Kilisesi Önderliği ve Patrikhane’nin Türkiye’den Taşınması Üzerine”, Mardin Tebliğleri: Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı, çev. Altuğ Yılmaz, ed. Emre Ayvaz, Altuğ Yılmaz, İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları 2013, s. 195-206. Bayburt, Deniz: Türk Tarihi’nde Süryaniler (1880-1938) (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009. Bebiroğlu, Murat: Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Nizamnameleri, İstanbul: Akademi Matbaası 2008. Beydilli, Kemal: II. Mahmut Devri’nde Katolik Ermeni Cemâati ve Kilisesi’nin Tanınması (1830), yay. Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yayını 1995. Bilge, Yakup: Geçmişten Günümüze Süryaniler, İstanbul: Zvi-Geyik Yayınları 2001. Braude, Benjamin: “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, c. I: The Central Lands, ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis, New York – London: Holmes & Meier Publishers 1982, s. 69-88. Bulduk, Abdulgani Fahri: Diyarbakır Valileri, yay. haz. Eyyüp Tanrıverdi, Ahmet Taşğın, İstanbul: Medrese Yayınları 2007. Çiçek, Mustafa: Tanzimat Sonrasında Osmanlı Devleti’nde Süryanî Cemaati (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003. Dinno, Khalid S.: The Syrian Orthodox Christians in the Late Ottoman and Post-Ottoman Periods: Crisis and Revival (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Toronto: Department of Near and Middle Eastern Civilizations, University of Toronto, 2015. Dolabani, Hanna: Antakya Süryani Kadim (Ortodoks) Patriklerinin Özgeçmişi, çev. Gabriyel Akyüz, ed. İbrahim Özcoşar, Hüseyin H. Güneş, İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını 2006. Elöve, Mustafa Emil: “Türkiye’de Din İmtiyazları: Bölüm II - Ermeniler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XI/1-2 (1954), s. 184-280. Ercan, Yavuz: Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1988. Erdoğan, Haşim: 20. Yüzyılın İlk Yarısında Türkiye’deki Süryaniler (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013. Güllü, Ramazan Erhan: “1895-1896 Ermeni İsyanlarının Osmanlı Vilayet İdaresine Etkileri: Halep Örneği”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 32 (Güz 2012), 2013, s. 1-33. .......: Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2015. .......: “1895-1896 Ermeni İsyanlarında Batılı Devletlerin Osmanlı Devleti’ne Yönelik Tutumlarına Bir Örnek: Enis Paşa’nın Diyarbakır ve Halep Valiliklerine Karşı Tepkiler”, Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu (23 Ocak 2014, Ankara) Bildirileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2015, s. 179-197. .......: “Bulgar Eksarhlığı’nın Kuruluşu ve Statüsü”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (GAUN-JSS), 17/1 (2018), s. 350-361. Günel, Aziz: Türk Süryaniler Tarihi, Diyarbakır: y. y. 1970. Kenanoğlu, M. Macit: Osmanlı Millet Sistemi – Mit ve Gerçek, İstanbul: Klasik Yayınları 2007. Kieser, Hans-Lukas: Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev. Atilla Dirim, İstanbul: İletişim Yayınları 2010. Koluman, Aziz: Ortadoğu’da Süryanilik (Dini – Sosyal – Kültürel Hayat), Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları 2001. Konortas, Paraskevas: “İstanbul Rum-Ortodoks Patrikhanesi ile Osmanlı Yönetiminin Birlikte Yaşamı (1453-1923)”, İdea Politika, 4 (Güz 1999), s. 64-72. .......: “Tarihi Uzlaşma’dan Entente Cordial’e?: İstanbul Ortodoks Patrikhanesi ile Osmanlı İdaresi Arasında İdeolojik ve Siyasi Amaç Birliği (15. Yüzyıl Ortası – 16. Yüzyıl Sonu)”, çev. Yaman Aksu, Tarihî, Siyasi, Dinî ve Hukuki Açıdan Ekümenik Patrikhane, ed. Cengiz Aktar, İstanbul: İletişim Yayınları 2011, s. 27-69. Macar, Elçin: “Mardin’deki Amerikalı Protestan Misyonerler ve Kurumları”, Mardin Tebliğleri: Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı, ed. Emre Ayvaz, Altuğ Yılmaz, İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları 2013, s. 113-125. Molitor, Joseph: Kildaniler ve Doğu Süryani Kilisesi, çev. Erol Sever, İstanbul: Yaba Yayınları 2004. Oral, Mustafa: “Mardin’in Son Süryani Kadim Patriği Mor İgnatios İlyas Şakir Efendi (1867-1932)”, Makalelerle Mardin IV – Önemli Simalar – Dini Topluluklar, haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını 2007, s. 269-297. Özcoşar, İbrahim: Bir Yüzyıl Bir Sancak Bir Cemaat: 19. Yüzyılda Mardin Süryanileri, İstanbul: Beyan Yayınları 2008. .......: “Papalığın Müdahalesi ve Süryani Kiliselerinde Bölünme: Keldanî ve Süryani Katolik Patriklikleri”, Süryaniler ve Süryanilik – I. Kitap, haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Ankara: Orient Yayınları 2005, s. 267-296. .......: “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi ve Süryani Kadimler”, Süryaniler ve Süryanilik – II. Kitap, haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Ankara: Orient Yayınları 2005, s. 209-237. .......: “Süryani-Müslüman İlişkileri”, Makalelerle Mardin IV – Önemli Simalar – Dini Topluluklar, haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını 2007, s. 197-217. .......: “Separation and Conflict: Syriac Jacobites and Syriac Catholics in Mardin in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Byzantine and Modern Greek Studies, 38/2 (2014), s. 201-217. .......: “Osmanlı’da Hristiyan Cemaatler Arası İlişkiler: Ermeni-Süryani Örneği”, Mukaddime, 5/2 (Güz-2014), 2015, s. 1-14. Özdemir, Bülent: Süryanilerin Dünü Bugünü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2014. Öztemiz, Mutay: II. Abdülhamit’ten Günümüze Süryaniler, İstanbul: Ayrıntı Yayınları 2012. Parpola, Simo: “National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times”, Journal of Assyrian Academic Studies, 18/2 (2004), s. 5-49. Sarı, Gökhan: Ermeni Meselesi Işığında Süryaniler: Tartışılan Bir Köken, Eleştirilen Bir Politika ve Unutulan Bir Değer, Ankara: Barış Kitabevi 2013. Sarıyıldız, Gülden: “Osmanlı Devleti’nde Protestan Ermeni Milleti ve Kilisesinin Tanınması”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, 1/2 (2002), s. 249-267. Seyfeli, Canan: “Osmanlı Devlet Salnamelerinde Süryaniler (1847-1918)”, Süryaniler ve Süryanilik – I. Kitap, haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Ankara: Orient Yayınları 2005, s. 49-140. .......: “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin İdari Yapısı: Süryani Kadim Kilisesi Örneği”, Süryaniler ve Süryanilik – I. Kitap, haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Ankara: Orient Yayınları 2005, s. 251-265. .......: “Millet Sistemi ve Osmanlı Devlet Salnamelerinde Süryani Kadim Patrikliği (1847- 1918)”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), 15/29 (Bahar, 2017/1), s. 17-45. Sofuoğlu, Ebubekir, İlke Nur Akvarup: “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi ve Süryaniler”, Akademik İncelemeler Dergisi, 7/1 (2012), s. 71-87. Şimşek, Mehmet: Süryaniler ve Diyarbakır, İstanbul: Chiviyazılar Yayınevi 2003. .......: “Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi Patrikhane Nizamnamesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), III/6 (2005), s. 725-742. Taşğın, Ahmet: “Süryani Kadim Ortodoks Kilisesinde Yenileşme Çabaları: Deyru’l-Zafaran Manastırında Patriklik Matbaası”, Süryaniler ve Süryanilik – IV. Kitap, haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli, Ankara: Orient Yayınları 2005, s. 1-26. Taylor, William: Narratives of Identity: The Syrian Orthodox Church and the Church of England, 1895-1914, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing 2013. Trigona-Harany, Benjamin: The Ottoman Süryânî from 1908 to 1914, Piscataway-NJ: Gorgias Press 2009.