XIII. Yüzyıl Büyük Moğol Ulusu’na Kağan Tayininde Akalığın Yeri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 254 - 261, 26.12.2022

Çetin Kaya

https://doi.org/10.48120/oad.1073823

Öz

Bu çalışmada, Büyük Moğol Ulusu tahtı üzerinde Akalığın yeri ve önemi incelenmiştir. Bu hususta Temüçin’in (Cengiz Han) Moğolların başına hükümdar seçilmesinden başlayarak devam eden bir yol izlenmiştir. Cengiz Han’ın ilk veliaht belirleme girişimi konu alınmıştır. Aka sıfatını üstlenen Çağatay’ın, Ögedey’in kağan olmasında etkisine yer verilmiştir. Ögedey’in oğlu Göyük’ün, han olma süreci işlenmiştir. Çuci’nin oğlu Batu’nun Göyük Han’ın ölümü sonrasında Aka sıfatını üstlenmesine değinilmiştir. Batu’nun Akalığı sırasında taht hakkının Ögedey Hanedanı’ndan alınarak Toluy oğullarına verilmesi ve bu kapsamda Möngke’nin kağan yapılışı anlatılmıştır. Möngke Kağan’ın ölümü sonrası Toluy oğulları arasında yaşanan mücadeleler esnasında ortaya çıkan kağan adaylarının taht törenleri incelenmiştir. Büyük Moğol Ulusu’nda, Aka sıfatını üstlenen kişilerin önemi ve bazı dönemlerde kağanlık üzerinde ne denli büyük etkiye sahip oldukları anlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Büyük Moğol Ulusu, Akalar, Cengiz Han, Ögedey Kağan, Möngke Kağan

The Importance of Aqa in the Determining of a Khagan in the Yeke Monggol Ulus (Great Mongol Ulus) in the 13th Century

Öz

In this study, the place and importance of Aqa on the throne of the Great Mongol Ulus is examined. In this regard, a continuing path was followed, starting with the election of Temuchin (Genghis Khan) as the ruler of the Mongols. Genghis Khan's first attempt to determine the crown prince was discussed. The influence of Chagatai which received the aqa title, on the Ogedei khaganate is described. The process of becoming the khan of Guyuk, the son of Ogedei, was discussed. During the Aqaness of Jochi's son Batu, the right to the throne was taken from the Ogedei Dynasty and given to Toluids. In this context, the appointment of Mongke as khagan by Batu is explained. The throne ceremonies of the khagan candidates who emerged during the struggle between the sons of Tolui after the death of Mongke Khagan were examined. It was tried to explain the importance of the persons who assumed the title of Aqa in the Great Mongol Ulus and how much influence they had on the khaganate in some periods.

Anahtar Kelimeler

Great Mongol Ulus, Aqas, Genghis Khan, Ogedei Khagan, Mongke Khagan.

Kaynakça

• Ahmed Gaffârî Kazvînî; Târîh-i Cihân Ârâ, (Neşr. A. Cerbezedar), İntiaşarat-ı Esatir, Tahran, 2018.
• Ahmed Tebrizî; Şehinşâhnâme, (Haz. M. G. Kaheki – C. R. A. Abadi), İntişarat-ı Doktor Muhammed Afşar, Tahran, 2019.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
• Alâeddîn Atâ-Melik Cuveynî; Târîh-i Cihân Guşâ, (Neşr. Muhammed Kazvînî), İntişarat-ı Hermes, Tahran, 2016.
• Anonim; Mongolun Nigoça Tobçiyan, (Trs. B. Sumyabaatar), Ulsin Hevleliin Gazar, Ulaanbaatar, 1990.
• Anonim; The Secret History of the Mongols, (Çev. Igor de Rachewiltz), Brill, Leiden, 2004.
• Anonim; Moğolların Gizli Tarihçesi, (Çev. M. L. Kaya), (Ed. E. Kalan), Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2011.
• Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, (Çev. A. Temir), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• Brain, Michal; Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia, Curzon Press, London, 1997.
• Cleaves, Francis Woodman; “Aqa Minu”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 24, Cambridge, 1963, ss. 64-81.
• Djamal al-Karşi; İstoriya Kazakistana v Persidskih İstoçnikah Djamal al- Karşi al-Mulhakat Bissurah, (Çev. Ş. H. Vohidova - B. B. Aminova), Daik Pryess, Almatı, 2005.
• Fasîh Hâfî; Mucmel Fasîh, C. II, (Neşr. S. M. N. Nasrabadi), İntiaşarat-ı Esatir, Tahran, 2009.
• Gıyâsuddîn Hândmîr; Târîh-i Habîbu’s Siyer, C. III, (Neşr. M. Debirsiyaki), Ketab Furuşi Hayyam, Tahran, 1984.
• Gömeç, Saadettin Yağmur; “Çingiz Han’ın Topraklarında Bölünme”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 2, 2019, ss. 203-208.
• Gregory Abu’l Farac; Abu’l Farac Tarihi, C. II, (Çev. Ö. R. Doğrul), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
• Hâfız Ebrû; Zeyl-i Câmiu’t Tevârîh-i Reşîdî, (Neşr. H. Beyani), İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli, Tahran, 1972.
• Johann de Plano Carpini; Moğol Tarihi ve Seyahatname, (Çev. E. Ayan), Derya Kitapevi, Trabzon, 2000.
• Kalan, Ekrem; “Tarihi Kaynaklara Göre Cuci Adının Kökeni ve Cengiz Kağan’a Oğul Olma Sorunsalı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 1, İzmir, 2012, ss. 119-130.
• Kaya, Çetin; “XIII. Yüzyıl Büyük Moğol Ulusu’nda Kağan ve Han Unvanlarının Kullanımına Dair Bir İnceleme”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 21, 2020, ss. 290-297.
• Kaya, Çetin; “Büyük Moğol Ulusu’nda Hanedan Değişim Süreci ve Siyasi Etkileri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 27, 2021, ss. 37-54.
• Kaya, Çetin; “Büyük Moğol Ulusu’nda İlk Veliaht Tayini Hususuna Dair Bir İnceleme”, USAD, S. 14, 2021, ss. 23-34.
• Kaya, Çetin; “Cengiz Han’ın Kızları ve Yapmış Oldukları Evlilikler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 22, 2021, ss. 189-199.
• Lane, George; “Arghun Aka: Mongol Bureucrat”, Iranian Studies, Vol. 32, No. 4, 1999, ss. 459-482.
• Lane, George; Early Mongol Rule in Thirteenth Century Iran, Curzon Press, London, 2003.
• Lessing, Ferdinand D.; Moğolca Türkçe Sözlük 1, (Çev. G. Karaağaç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
• Lubsandanzan; Altan Tovç, (Haz. Ş. Çoimaa), Mongol Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar, 2006.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî; Tabakat-ı Nâsırî, C. II, (Neşr. A. Habibi), İntişarat-ı Esatir, Tahran, 2010.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî; Tabakât-ı Nâsırî, (Çev. M. Uyar), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2016.
• Muhammed Mîrhând; Târîh-i Ravzatu’s Safâ, C. VIII, (Neşr. C. Kiyanfer), İntişarat-ı Esatir, Tahran, 2006.
• Özcan, Altay Tayfun; Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2017.
• Plano Carpinili Johannes; Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi, (Çev. A. T. Özcan), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2022.
• Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî; Câmiu’t Tevârîh, C. I-II, (Neşr. M. Ruşen – M. Musevi), İntişarat-ı Elburz, Tahran, 1995.
• Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî; Kitâb-ı Nesebnâme-i Mulûk, Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kitaplığı, Envanter Nu: 2937.
• Ruysbroeckli Willem; Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk 1253-1255, (Çev. Z. Kılıç), (Ed. P. Jackson – David Morgan), Kitap Yayınları, İstanbul, 2010.
• Rybatzki, Volker; Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente, Publications of the Institute for Asian and African Studies, Helsinki, 2006.
• Sagan Setsen; Erdeniin Tovç, (Haz. M. Bayarsihan), Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar, 2006.
• Sümer, Faruk; “Ağa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988, ss. 451-452.
• Uluğ Bek; Tevârîh-i Çengîznâme-i Şeceret’ûl Etrâk Bazı Tevârîh-i Selâtîn-i Türk, Harvard University, Houghton Library, Microfilm on File No: 89-1356.
• Vassâf; Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, (Neşr. A. Ayeti), İntişarat-ı Bonyad-ı Ferheng-i İran, Tahran, 1968.