Endülüs Toplumunda Hamamların Yeri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 228 - 240, 26.12.2022

Lütfi Şeyban

https://doi.org/10.48120/oad.1137610

Öz

Roma döneminden bu yana yaşayan bir gelenek olarak bütün bir İslam dünyasında ve de Fas (Mağrib) ve Endülüs’teki önemine rağmen, Endülüs kaynaklarında hamamdan hemen yalnızca şiirlerde bahsedilir. Bu konu üzerinde yapılan yeni çalışmalar daha çok Ortaçağ kazı ve araştırmaları verilerine dayanmaktadır. Sahip oldukları coğrafyanın geneli itibarıyla sıcak iklimde ve bir tarım toplumunda yaşayan Endülüslüler, hem bedeni hem ruhi arınma aracı olarak hamamlar inşa etmişlerdi. Dahası hamamlarda yaşananlar ve bu mekânların toplumsal işlevleri Endülüs’ün gündelik hayatında mühim bir yer tutmaktaydı. Bu çalışma, Endülüs’te hamam kültürü ya da geleneği içinde maddi ve manevi anlamda temiz olmanın ne anlama geldiğini ele almaktadır. Hamam geleneğine katılımın dini, psikolojik, manevi ve sosyal etkileri, bir başka deyişle hamamın fert ve toplum üzerindeki etki ve işlevleri, tarihi kayıtlar yanında arkeolojik veya Ortaçağ kazıları vasıtasıyla elde edilmiş bulgulara müsteniden gösterilmektedir. Sonuç olarak, bu çalışmanın Endülüs’teki gündelik yaşamın bir parçası olan temizlik, rahatlama, eğlence ve şifa anlayışları alanındaki bilgi birikimine katkıda bulunacağı umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Endülüs, hamam, temizlik, toplumsal kaynaşma, eğlence, Al-Andalus, hammam, cleanliness, social cohesion, entertainment

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Place of Baths/Hammam in the Society of Al-Andalus

Öz

Despite its importance in the entire Islamic world, as well as in the Maghreb (North Africa) and Al-Andalus as a living tradition since Roman times, Andalusian sources mention the hamam almost only in poems. The new researches on this subject are mostly based on the data of medieval excavations and researches. The Andalusians, who lived in a warm climate and an agricultural society in general in their geography, built baths/hammams as a means of purification both physically and spiritually. Moreover, what happened in the baths and the social functions of these places had an important place in the social life of Al-Andalus. This study deals with what it means to be clean both materially and spiritually within the bath culture or tradition in Al-Andalus. The religious, psychological, spiritual and social effects of participation in the bath tradition, in other words, the effects and functions of the bath on the individual and society, are shown on the basis of historical records as well as the findings obtained through archaeological or medieval excavations. As a result, it is hoped that this study will contribute to the knowledge in the field of cleaning, relaxation, entertainment and healing concepts, which are a part of daily life in Al-Andalus.

Anahtar Kelimeler

Al-Andalus, hammam, cleanliness, social cohesion, entertainment

Proje Numarası

-

Kaynakça

• A. KAYNAKLAR
• İbn Abdülhakem, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân (ö. 257/870), Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib, nşr. Muhammed el-Huceyrî, Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, Beyrut 1415/1994.
• İbn Bessâm Şenterînî, Ebû’l-Hasan Ali (ö.542/1147), ez-Zahîra fî mehâsini ehli'l-Cezîre, thk. İhsân Abbâs, I, Dâru’s-sekâfe, Beyrut 1997.
• Şerîf el-İdrîsî, Muhammed b. Abdullah Hammûdî (493/1100-548/1154), Nüzhetü'l-müştâk fî İhtirâkı'l-âfâk, I, Âlemü'l-Kütüb, Beyrut 1989.
• İzzüddîn İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. İbrâhîm el-Ensârî el-Halebî (ö. 684/1285), el-aʿlâku’l-hatîre fî zikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, https://shamela.ws/book/11786/921#p1
• İbn İzârî el-Merrâküşî, Ahmed b. Muhammed (ö.695/1295), el-Beyânü'l-muğrib fî ahbâri'l-Endelüs ve'l-Mağrib, III, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Tunus 2013.
• Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327), er-Ravdu'l-mi'târ fî haberi'l-aktâr, nşr. İhsan Abbâs, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1984.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdilâh Zü'l-Vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Saîd el-Endelüsî (713-776/1313-1374), A'mâlü'l-A'lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm ve mâ yecürru zâlike min sücûni’l-kelâm, tahkîk: Seyyid Kisrevî Hasan, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 2003.
• Ebû Zer el-Halebî, Muvaffakuddîn Ahmed b. İbrâhîm b. Muhammed (ö. 884/1480), Künûzü’z-zeheb fî târîhi Haleb, https://shamela.ws/book/11786/921#p1
• Makkarî, Ebu’l-Abbâs Şihâbeddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed et-Tilemsânî (ö. 1041/1631), Nefhu't-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikri vezîrihâ Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb, thk. Yûsuf M. el-Bukâî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1998.
• B. TETKİK ESERLER
• Abdülhalîm, Receb M., el-‘Alâkât beyne’l-Endelüsi’l-İslamiyye ve İsbânyâ Nasrâniyye fî asri Benî Ümeyye ve Mülûki’t-tavâif, Dâru’l-Kütübi’l-İslamiyye, Kâhire (ty).
• Anderson, Glaire D., “Villa (Munya) Architecture in Umayyad Córdoba: Preliminary Considerations”, Revisiting Al-Andalus/Perspectives on the Material Culture of Islamic Iberia and Beyond, ed. Glaire D. Anderson – Mariam Rosser-Owen, Brill, Leiden 2007, 53-79.
• Aparicio Sánchez, Laura - Rafael Clapés Salmoral ve Manuel Cobo Aguilera, “Los Baños en los Arrabales Cordobeses”, Al-Mulk: anuario de estudios arabistas, 17 (2019), s. 157-198.
• Arenas, Jose F., Mozarabic Architecture, N.York Graphic Society Ltd., New York 1972.
• Arslan, E. Şekib, el-Hulelü's-sündüsiyye fî’-ahbâr ve’l-âsâri’l-Endelüsiyye, I-III, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Kâhire 1936-39.
• Artz, Frederick B., Orta Çağların Tini 200-1500, çev. Aziz Yardımlı, idea, İstanbul 1996.
• Benât, Muhammed Yusuf, “Vasfü’l-hammâmât fi’ş-şi’ri’l-Endelüsî, dirâse mevdûiyye”, IUGJHR: Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyye li’l-buhûsi’l-insâniyye, 2/23 (2015), s. 59-83.
• Blanck, Horst, Eski Yunan ve Roma'da Yaşam, çev. İslam Tanrıkut, Arion Yayınevi, İstanbul 1999.
• Brame, Roxanne R., The Traditional Hammam Bathhouse from Morocco to France: The Body, Purity, and Perception, Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Washington, 2018.
• Britannica, "Central Asia", Encyclopedia Britannica, britannica.com/place/Central-Asia (08.05.2022).
• Burckhardt, Titus, Art of Islam, Language and Meaning, World Wisdom, Inc., Bloomington 2009.
• Burckhardt, Titus, La civilización Hispano-Árabe, trns. Alisa Jaffa, Alianza Editorial, Madrid 2008.
• Cherif-Seffadj, Nabila, "Medieval and Ottoman Hammams of Algeria: Elements for a Historical Study of Baths Architecture in North Africa", Archnet-IJAR, 3/1 (Mart 2009), s. 157-170.
• Constable, Olivia Remie, To Live Like a Moor: CHristian Perceptions of Muslim Identity in Medieval and Early Modern Spain, ed. Robin Vose, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2018.
• Crow, J. A., Spain: The Root and the Flower: An Interpretation of Spain and the Spanish People, California 1985.
• Çağrıcı, Mustafa, "Temizlik", TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/temizlik (23.04.2022).
• Çam, Nusret, İslamda Sanat Sanatta İslam, Akçağ, Ankara 1997.
• Dani, Ahmad Hasan - Masson, V.M., History of Civilizations of Central Asia, I-III, UNESCO Publishing, Paris 1992-1994-1996, https://unesdoc.unesco.org (08.05.2022).
• Darke, Diana, Stealing from the Saracens: How Islamic Architecture Shaped Europe, C. Hurst & Co. (Publishers) Ltd., London 2020.
• Deighton, Hilary J., Eski Roma Yaşantısında Bir Gün, çev. Hande Kökten Ersoy, Homer Kitabevi, İstanbul 2016.
• Demirarslan, Deniz, “Bizans Uygarlığı’nda Günlük Yaşam, Mekân ve Mobilya”, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, 6/32 (2019), s. 22-41.
• Dilek, Ayşegül Melis, Bizans İmparatorluğu’nda Yemek ve Mutfak Kültürü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2017.
• Erdemir, Hatice P., “Hellen ve Roma Toplumlarında Tuvalet ve Temizlik”, Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, II/2, s. 103-122.
• Ertuğrul, Alidost, “Hamam Yapıları ve Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7/13 (2009), s. 241-266.
• Escobar Camacho, José Manuel, "Herencia y decadencia de los baños árabes en la Córdoba cristiana", Al-Mulk: anuario de estudios arabistas, 17 (2019), s. 199-221.
• Eski Hamam, Eski Tas, ed. Mine Haydaroğlu - Nihat Tekdemir, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009.
• Eyice, Semavi, vd., “Hamam”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hamam#1 (22.04.2022).
• Caroline Fournier, Les bains d’al-Andalus, viiie-xve siècle, Presses universitaires de Rennes, Rennes 2016.
• Frochoso Sánchez, Rafael, "Los baños árabes en la Córdoba islámica", Al-Mulk: anuario de estudios arabistas, 17 (2019), 55-74.
• García Sánchez, Expiración, “Parfums d’al-Andalus”, Une histoire mondiale du parfum: des origines à nos jours, ed. Marie-Cristine Grasse, Paris 2007, s. 116-119.
• Gaspariño García, Sebastián, "Baños peligrosos: La violencia en los baños a través de las crónicas musulmanas", Al-Mulk: anuario de estudios arabistas, 17 (2019), s. 31-54.
• Genç, Özlem, “Orta Çağ Avrupası’nda Banyo ve Temizlik Kültürü”, Akademik Tarih, https://www.akademiktarihtr.com/ortacagdatemizlik1/ (22 Nisan 2022).
• Gomez, E.G., eş-Şi’ru’l-Endelüsî, çev. Hüseyin Mûnis, Kâhire 1956.
• Guichard, Pierre, De la Expansion Arabe a la Reconquista: Esplendor y Fragilidad de al-Andalus, Fundación El Legado Andalusí, 2000.
• Günay, Hacı Mehmet, vd., "Su", TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/su#1 (23.04.2022).
• Hallâk, Hasan Ali, el-Alâkâtü'l-hadâriyye beyne'ş-şark ve'l-garb fi'l-usûri'l-vüstâ: el-Endelüs-Sikilliye-eş-Şâm, Daru'l-Câmiiyye, Beyrut 1986.
• Hita Ruiz, José Manuel - Fernando Villada Paredes, “Apuntes sobre la Ceuta medieval: el baño de la plaza de la paz, su contexto histórico y la arqueología islámica de Ceuta”, Contenidos de nuestro patrimoniohistórico, Ceuta 2006, s. 47-66.
• Hitti, P. Khuri, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, III, Boğaziçi, İstanbul 1989.
• Lane-Pool, Stanley, Kıssatü'l-Arab fî İsbânyâ, çev. Ali el-Cârim, Kâhire 1957.
• Le Bon, Gustav, Hadâratü'l-Arab, çev. M. Âdil Züaytir, Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kâhire 1948.
• López Osorio, José Manuel, “El análisis estratigráfico del baño árabe de Churriana de la Vega (Granada): síntesis del conocimiento como base del proyecto de restauración”, Arqueología de la Arquıtectura, 5 (enero-diciembre 2008), s. 187-206.
• López Padilla, Juan A. - José L. Menéndez Fueyo, “Ciudad y agua en el Elche medieval: el baño islámico del convento de Santa Lucía”, Agua y Territorio, Villena 1997, s. 241-257.
• Malpica Cuello, Antonio, “La vida urbana en al-Andalus y su papel en la estructura del poblamiento y en la organizacıón social”, Imago Temporis. Medium Aevum, 4 (2010), s. 401-420.
• Martínez Pino, Joaquín, “Los baños árabes de Murcia, un bien cultural bajo la piqueta del progreso”, Biblio 3W: Revista bibliográfica de geografía y ciencias sociales, Universidad de Barcelona, 19/1085 (2014), s. 742-798.
• Mazzoli-Guintard, CHristine, “De Muhammad I a Alfonso I, las transformaciones urbanísticas de Calatayud: dinámicasurbanasentre evidencias e incógnitas”, Anales, Anuario del Centro de la UNED de Calatayud, XXVI (2020), s. 1-32.
• Mazzoli-Guintard, CHristine, “La gestión de las ciudades en al-Andalus”, A 1300 años de la conquista de al-Andalus (711-2011): historia, cultura y legado del Islam en la Península Ibérica, ed. Diego Melo Carrasco - Francisco Vidal Castro, Centro Mohammed VI para el Diálogo de Civilizaciones, Coquimbo 2012, s. 199-214.
• Molina, Liborio Ruiz, “El hamman de Los Torrejones (Yecla). Trabajos arqueológicos en un complejo termal de época almohade (campañas de 2008-2011)”, VERDOLAY: Revista del Museo Arqueológico de Murcia, 13 (2011), s. 157-170.
• Navarro Palazón, Julio - Jiménez Castillo, Pedro, “El agua en la ciudad andalusí”, Actas del II Coloquio Internacional Irrigación, Energía y Abastecimiento de Agua: La cultura del agua en el arco mediterráneo, Alcalá de Guadaíra: Ayuntamiento de Alcalá de Guadaíra (2010), s. 147-254.
• Navarro Palazón, Julio - Jiménez Castillo, Pedro, “The Islamic Bath (hammam) in al-Andalus: A Survey of its Morphological and Urban Aspects”, De Al-Andalus a Tetuan: Actas del Homenaje al profesor Mhammad M. Benaboud, ed. Mhammad M. Benaboud, Dâru’l-Halîci’l-Arabî, Tetuan 2013, s. 335-445.
• Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı/Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, çev. Selahattin Erkanlı, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
• Núñez Muley, Francisco, Memorial en defensa de las costumbres moriscas, Linkgua, Barcelona 2014.
• Orihuela, Antonio - José Manuel López-Osorio, “El baño andalusí del Nogal o Bañuelo (ḥammām al-Ŷawza) en Granada: análisis crítico de un siglo de restauraciones (1919-2018)”, Informes de la Construcción, 73(562): e388. https://doi.org/10.3989/ic.78545.
• Öğüt, Salim, "Tahâret", TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/taharet (23.04.2022).
• Önge, M. Yılmaz, Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1995.
• Parejo, Juan, “Unos baños árabes únicos a los pies de la Giralda”, Diario de Sevilla, 21 Şubat 2021, www.diariodesevilla.es (07.05.2022).
• Raftani, Kamal - Hassan Radoine, "The Architecture of the Hammāms of Fez, Morocco", Archnet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 2/3 (2008), s. 56-68.
• Sarmento, J. - Z. Kazemi, "Hammams and the contemporary city: the case of Isfahan, Iran", International Journal of Heritage Studies, iFirst article, 2012, s. 1–19.
• Sevimli, Şükran, Anadolu Uygarlıklarında Temizlik Kavramı ve Uygulamalarının Evrimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Adana 2005.
• Sezen, Gülşah, “Batılı Seyyahların İzleniminden Hamamlar”, Türkiyat Mecmuası, 31/1 (2021), s. 301-322.
• Şahin, Hanifi, “Câmiu‘t-Tevârîh’e Göre Gâzân Hân’ın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları”, bilig, 73 (Bahar2015), s. 207-230.
• Şener, Mehmet, “Gusül”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/gusul (22.04.2022).
• Şeyban, Lütfi, Endülüs, Albaraka Yayınları, İstanbul 2014.
• Ürük, Zerrin Funda, “Medeniyetler İçinde Hamamın Gelişimi ve Kültürel Olarak Mekân Analizleri”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/28 (Temmuz 2016), s. 185-209.
• Vallejo Triano, Antonio, “Los usos del agua en el Alcázar de Madinat al-Zahra”, Patrimonio histórico hidráulico de la cuenca del Guadalquivir, Madrid: Ministerio de Medio Ambiente, 2002, s. 278-305.
• Viguera Molins, María Jesús, “Orígenes del ḥammām (‘baño árabe’) significado y funciones, Al-Mulk: anuario de estudios arabistas, 17 (2019), s. 15-30.
• Yegül, Fikret K. “Anadolu'da Hamam Kültürünün Evrimi”, Z Dergisi, 2 (Güz 2017), s. 163-5 (162-169).
• Zayas, Rodrigo de, “Endülüs’te Yüzbinlerce Müslüman Katledildi”, Endülüs’ten İspanya’ya, Ankara 1996, s. 109-114.