Orta Aras Havzası Şehirlerinden Duvin’in Orta Çağ Ticaretindeki Yerine Bir Bakış (V-XIII. Yüzyıllar)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 412 - 429, 26.12.2022

Erhan Ateş

https://doi.org/10.48120/oad.1168791

Öz

Duvin, Orta Çağ’da Güney Kafkasya’nın en önemli kentlerinden biriydi. Şehir uzun yıllar Ermeni, Sâsânî ve Müslüman idarecilerine merkezlik yapmıştı. Oldukça stratejik bir konuma sahip olan şehir, farklı milletten pek çok insanın yaşadığı kozmopolit bir yerdi. Duvin, Doğu-Batı arasında uzanan İpek Yolu’nun Kafkasya’daki en önemli güzergâhlarından birisiydi. Şehirden kuzeyde bulunan ülkelere ve güneydeki İslam memleketlerine doğru giden ticaret yolları da geçmekteydi. Burası bu dönemde ayrıca önemli ürünlerin üretilip ihraç edildiği bir merkezdi. Duvin’deki pazarlarda tüccarların dışarıdan getirdikleri mallardan başka yerli üretim mallar da satılmaktaydı. Şehirde çanak çömlek, cam, şarapçılık, balıkçılık ve metal işleme gibi sanayi kolları var olsa da en önemli sanayi kolu tekstil sanayi idi. Burada dokunan halı, kilim ve kumaşlar dünyaca meşhurdu ve oldukça rağbet görmekteydi. Bu kumaşların özelliği Kırmız denilen bir boya ile boyanmaları ve oldukça dayanıklı olmalarıdır. Duvin’de bir darphane ve sürekli para basma geleneği de vardı. Sikkeler bu dönemde şehrin ticari yaşamının canlılığına dair önemli ipuçları vermektedirler. Bu makale ile Duvin’in ticari ve ekonomik geçmişi hakkında genel bir bilgi verecek, şehrin ticari ürünlerinin ve ihraç mallarının neler olduğunu ortaya koyacak ve en sonunda da buradan geçen ticaret yolları ile güzergâhlarını ifade ederek, Duvin’in Orta Çağ ticaretindeki yerine ilişkin genel bir çerçeve çizmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Duvin, Güney Kafkasya, Ekonomi, Ticaret Yolları

A Look at the Place of Dvin, One of the Middle Aras Basin Cities, in Medieval Trade (V-XIIIth Centuries)

Öz

Dvin was one of the most important cities in the South Caucasus in the Middle Ages. The city had been the center of Armenian, Sassanid and Muslim rulers for many years. The city, which had a very strategic location, was a cosmopolitan region with many people from different nationalities. Dvin was one of the most important routes of the Silk Road extending between East and West in the Caucasus. The trade roads leading to countries in the north and Islamic countries in the south also passed through the city. This was also a center where important products were produced and exported during this period. In the markets in Dvin, other than the goods brought by the traders from abroad, domestic products were also sold. Although there were industrial branches in the city such as pottery, glass, winemaking, fishing and metalworking, the most important industrial branch was the textile industry. The carpets, rugs and fabrics woven here were world famous and in high demand. The feature of these fabrics is that they are dyed with a dye called Kirmiz and quite durable. Dvin also had a mint and a tradition of continuous coinage. Coins give important clues about the vitality of the commercial life of the city in this period. With this article, we will give general information about the commercial and economic history of Dvin, reveal the commercial products and export goods of the city and finally, by expressing the trade routes and routes passing through here, we will try to draw a general framework for place of Dvin in medieval trade.

Anahtar Kelimeler

Dvin, South Caucasus, Economy, Trade Routes.

Kaynakça

• Adalian, Rouben Paul, “Dvin”, Historical Dictionary of Armenia, The Scarecrow Press, Lanham, 2010, ss. 284-288.
• Akopyan, Alexander, “Monetary Circulation in the Christian Armenian States of the Bagratid Era (750-1064)”, State Hermitage, 2016, ss. 1-9.
• Ananias of Sirak, The Geography of Ananias of Sirak (Asxarhac’oyc’), Robert Hewsen, Dr. Ludwig Reichert Vertag, Wiesbaden 1992.
• Babajanyan, Astghık, “On the Question of Medieval Urban System in Ararat Plain”, Metsamor Readings, I, Yerevan, 2017, ss. 327-410.
• Ballian, Anna, “Jewelry from Dvin”, Armenia Art, Religion, And Trade in the Middle Ages, (ed. Helen C. Evans), Metropolitan Museum of Art, New York, 2018, ss. 56-65.
• Bakır, Abdulhalik, “Orta Çağ Harput'una Dair Bazı Kayıtların Değerlendirilmesi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, 2011, ss. 34-46.
• Barthold, W., “Âzerbaycan ve Ermenistan”, (çev. İsmail Aka), Tarih Araştırmaları Dergisi, 8/14, 1963, ss. 77-87.
• Biçer, Bekir, “İslâm Coğrafyacılarının Eserlerinde Kürtler Hakkındaki Rivayetler (9. Yüzyıl-13. Yüzyıl)”, Tarih Okulu Dergisi, 7/XVII, 2014, ss. 165-187.
• Bournoutian, George A., Ermeni Tarihi Ermeni Halkının Tarihine Kısa Bir Bakış, (çev. Ender Abadoğlu, Ohannes Kılıçdağı), Aras Yayıncılık, İstanbul 2016.
• Burney, Charles Allen-D. M. Lang, “Armenia and Georgia–History and Institutions”, The Peoples of the Hills Ancient Ararat and Caucasus, London, 1971, ss. 183-213.
• Bünyadov, Ziya, Azərbaycan VII-IX əsrlerdə, Şərq-Qərb, Bakı 2007.
• Canard, M., “Dwin”, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, v. II, Brill, Leiden, 1965, ss. 678-681.
• Canbek, Ahmet, Kafkasya’nın Ticaret Tarihi -Eski Çağlardan XVII. Yüz Yıla Kadar-, İstanbul, 1978.
• Chaumont, M. L., “Armenia and Iran, ii. The pre-Islamic Period”, Encyclopaedia Iranica, v. II, Mazda Publishers, 1986, ss. 417-438.
• Ciner, Osman, el-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2018.
• Çetin, Seyfettin, Yâkût el-Hamevî’nin Mû’cemü’l-Büldân’ında Kürtler, Nûbihar, İstanbul, 2014.
• Çoğ, Mehmet, “İslam İdaresinde Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. 2, (ed. Metin Hülagü vd.), TTK, Ankara, 2014, ss. 21-47.
• Çoğ, Mehmet, VII-X. Yüzyıllarda Güney Kafkasya ve Müslüman Araplar, Gece Kitaplığı, Ankara, 2018.
• Dedeyan, Gerard, Ermeni Halkının Tarihi, (çev. Şule Çiltaş), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2007.
• “Dvin”, http://akunq.net/tr/?p=578 (12.02.2019, 13:45).
• Ebu Dülef, İran Seyahatnamesi 10. Yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezi’ne Yolculuk, (çev. Serdar Gündoğdu), İstanbul, 2017.
• Ebu’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), (çev. Ramazan Şeşen), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2017.
• El-Gani, Abdurrahman Muhammed el-Abd, Ermeniye ve Alakatuhas’s-Siyasiyye bi-Külli mine’l-Bizantiyyin ve’l-Müslimin 33-457 H./653-1064 M, Müessesetü’l-Kuveyt li’t-Tekaddümi’l-İlmi, Kuveyt, 1989.
• Əliyarlı, Süleyman, Azərbaycan Tarixi Üzrə Qaynaqlar, Çıraq Nəşriyyatı, Bakı, 2007.
• Estarciyan, K. E., Tarihü’l-Ümmeti’l-Ermeniyye, Matbaatü’l-Cedide, Musul, 1951.
• eş-Şerifu’l-İdrisî, Kitabu Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâki’l-Âfâk, c. II, Mektebetü's-Sekâfeti'd-Dîniyye, Kahire, 2002/1422.
• “Ferseng”, http://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D9%81%D8%B1%D8%B3%D9%86%DA%AF (02.09.2020).
• Fratadocchi, Tommaso Breccia, “Notes on Armenian Military Architecture”, Environmental Design: Trails to East, Essays in Memory of Paolo Cuneo, 1-2, (ed. Marisa Calia vd.), IEDRC, Roma, 2000, ss. 66-71.
• Garsoian, Nina G., “Artasat (Artaxata)”, Dictionary of the Middle Ages, v. 1, (ed. Joseph R. Strayer), Charles Scribner’s Sons, New York, 1982, ss. 563-564.
• Garsoian, Nina G., “Dwin”, Dictionary of the Middle Ages, v. 4, (ed. Joseph R. Strayer), Charles Scribner’s Sons, New York, 1984, ss. 323-325.
• Garsoian, Nina, “Trade, Armenian”, Dictionary of the Middle Ages, v. 12, (ed. Joseph R. Strayer), Charles Scribner’s Sons, New York, 1989, ss. 96-99.
• Garsoian, Nina, “The Independent Kingdoms of Medieval Armenia”, The Armenian People from Ancient to Modern Times, v. I, (ed. Richard G. Hovannisian), Saint Martin’s Press, New York, 1997, ss. 143-186.
• Garsoian, Nina, “The Arab Invasions and the Rise of the Bagratuni (640-884)”, The Armenian People from Ancient to Modern Times, v. I, (ed. G. Hovannisian), Saint Martin’s Press, New York, 1997, ss. 117-143.
• Garsoian ,Nina N., “Frontier-Frontiers? Transcaucasia and Eastern Anatolia in the Pre-Islamic Period”, Studies on the Formation of Christian Armenia, Ashgate Publishing Limt., Farnham, 2010, ss. 327-352.
• Grousset, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (çev. Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul, 2005.
• Gümüş, Nebi, “İslâm Tarihi Kaynaklarında Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. 1, (ed. Metin Hülagü vd.), TTK, Ankara, 2014, ss. 207-223.
• Hewsen, Robert H., Armenia: A Historical Atlas, Chicago, 2001.
• Hinz, Walther, “İslam’da Ölçü Sistemleri”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, S.5/1989, İstanbul, 1990, ss. 1-82.
• History of Medieval Armenia, ed. Yevgenya Ghalumyan, Armen Gabrielyan, Lusya Manukyan, Quantum College, Yerevan, 2016.
• Houtum-Schindler, A., “On the Lenght of the Persian Farsakh”, Proceedings of the Royal Geoprachical Society and Monthly Record of Geography, 10/9, 1888 s. 584-588.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, (çev. Ramazan Şeşen), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2014.
• İbn Hurdazbih, Yollar ve Ülkeler Kitabı, (çev. Murat Ağarı), Kitabevi, İstanbul, 2008.
• İpek, Ali, “Orta Çağ’da Önemli Bir Ticaret Merkezi Ani”, XV. Türk Tarih Kongresi (11-15 Eylül 2006), c. III, TTK, Ankara, 2010, ss. 699-704.
• İpek, Ali, “Kars’ın Ortaçağ Ticaretindeki Yerine Bir Bakış (IX-X. Asırlar)”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan -75. Doğum Yılı, 50. Akademik Yılı-, (ed. Emine Uymaz vd.), Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2013, ss. 285-298.
• İpek, Ali, “Ortaçağda Ararat Bölgesinin En Değerli Ürünü: Kırmız”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, S.10, 2017, ss.17-28.
• İskender, Fayiz Necib, Ermeniyye beyne’l-Bizantiyyin ve’l-Etrakü’s-Selacika, Dârü’l-Fikri’l-Câmii, İskenderiye, 1983.
• İskender, Fayiz Necib, el-Hayatü’l-İktisadiyye fi Ermeniyye ibbane’l-fethi’l-İslamî, Daru Nubar, İskenderiye, 1988.
• İstahri, Ülkelerin Yolları, (çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2015.
• Kalantarian, A. A., Material Culture of Dvin, 4th-8th Centuries, Yerevan, 1970.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars-Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi (1018-1236), Işıl Matbaası, Ankara, 1982.
• Kirakos, Kirakos Gandzakets’i’s History of Armenians, (trans. Robert Bedrosian), New York, 1986.
• Kouymjian, Dickran Karnick, A Numismatic History of Southern Caucasia and Adharbayjan Based on the Islamic Coinage of the 5th/11th to the 7th/13th Centuries, Unpublised PhD Thesis, Columbia University, Faculty of Philosophy, Columbia, 1969.
• Kurkjian, Vahan M., A History of Armenia, Bibliotech Press, Stanford, 2012.
• Kettenhofen, Erich, “Dvin”, Encyclopaedia Iranica, v. VII, Mazda Publishers, California, 1996, ss. 616-619.
• Kocharian, G. G., “Archaelogical Survey of Dvin of the Classical and Early Medieval Periods”, Fundamental Armenology, (trans. S. E. Chraghyan), II, 2015, ss. 206-224.
• Koyuncu, Mevlüt, “İslam Coğrafyacılarına Göre İrminiyye”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. 1, (ed. Metin Hülagü vd.), Ankara, 2014, ss. 225-231.
• Köse, Bayram Arif, “10. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre Ermeniye ve Arrân Tarihî Coğrafyası”, Turkish Studies, 11/1, Ankara, 2016, ss. 89-108.
• Köse, Bayram Arif, “İlk Müslüman Hâkimiyetinden Abbasilere Müslümanların Güney Kafkasya Politikasına Etki Eden İç ve Dış Gelişmeler”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, c.2, 2017, ss. 297-342.
• Köse, Bayram Arif, “Ortaçağda Trabzon Limanının Tarihsel Coğrafyasının Siyasal ve Ekonomik Sonuçları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 22, 2017, ss. 9-42.
• Köse, Bayram Arif, Sâcoğulları ve Güney Kafkasya 276-317/889-929, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2017.
• Kudâme ibn Cafer, Kitabü’l Harac (Fetihler, Siyaset, Coğrafya, Vergiler, Bürokrasi), (çev. Ramazan Şeşen), Yeditepe, İstanbul, 2018.
• Lang, David Marshall, Armenia Cradle of Civilization, Unwin Hyman, London, 1980.
• Laurent, J., L’Arménie Entre Byzance et l’Islam Depuis La Conquête Arabe Jusqu’en 886, Fontemoing et Cie, Paris, 1919.
• Manandian, H. A., “Trade and Trade Centers in Armenia in the Roman-Parthian and the Byzantine-Sâsânîd Periods”, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, (trans and ed. Nina G. Garsoian), Livrania Bertrand, Lisbon, 1965, ss. 67-127.
• Manandian, H. A., “The Commercial Importance of Armenia in the Period of the Arab Caliphate and the Bagratid Kingdom”, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, (trans and ed. Nina G. Garsoian), Livrania Bertrand, Lisbon, 1965, ss. 129-172.
• Məmmədov, Tofiq, Qafqaz Albaniyası İlk ve Orta Əsrlərde, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Bakı, 2006.
• Minorsky, V., Studies in Caucasian History I. New Light on the Shaddâdids of Ganja, II. The Shaddâdids of Ani, III. Prehistory of Saladin, Taylor’s Foreign Press, London, 1953.
• Mongait, A. L., Archaeology in the U.S.S.R., (trans. M. W. Thomson), Penguin Books, London, 1961.
• Moses Khorenats’i, History of Armenians, (trans. Robert W. Thomson), Harvard University Press, London 1978.
• Mousheghian, Khatchatur, Anahit Mousheghian, Cecile Bresc, Georges Depeyrot, François Gurnet, History and Coin Finds in Armenia, Coins from Duin, Capital of Armenia (4-13th c.) Inventory of Byzantine and Sasanian Coins in Armenia (6-7th c.), Moneta, Wetteren, 2000.
• Muradalieva, Elmira, “The Golden Age of Azerbaijan’s Towns”, The Caucasus&Globalization, c. 4, S.1-2, 2010, ss. 184-196.
• Mukaddesî, İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsîm), (çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2015.
• Mustafayev, Beşir, “Ortaçağ Kafkas Ticaret Yollarında Arran ve Berde’nin Konumu”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/2, 2018, ss. 15-49.
• Nersessian, Sirarpie Der, Armenia and The Byzantine Empire A Brief Study of Armenian Art and Civilization, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1945.
• Nersessian, Sirarpie Der, “Armenia in the Tenth and Eleventh Centuries”, Proceedings of the XIIIth International Congress of Byzantine Studies, Oxford-5-10 September 1966, (ed. J. M. Hussey, D. Obolensky, S. Runciman), Oxford University Press, London, 1967, ss. 427-431.
• Nersessian, Vrej, The Tondrakian Movement, Kahn&Averil, London, 1987.
• Nəsirov, Elnur, Orta Əsrlərdə Yaşamış Azərbaycanlı Alimlər -Fəqihlər, Müfəssirlər, Mühəddislər, Mütəkəllimlər, Ravilər, Qarilə, Bakı, 2011.
• Özmenli, Mehmet, “Orta Çağ’da Bir Uygarlık Kenti Berde (Berza’a)”, Zeitschrift für die Welt der Türken, 6/2, 2014, ss. 157-176.
• Papazian, H., “Armenia and Iran, Armeno-Iranian Relations in the Islamic Period”, Encyclopaedia Iranica, v. II, Mazda Publishers, Columbia, 1986, ss. 467-475.
• Parmaksızoğlu, İsmet, “Bagratlılar”, Türk Ansiklopedisi, c. V, MEB, İstanbul, 1967, ss. 41-42.
• Payaslian, Simon, The History of Armenia from the Origins to the Present, Palgrave Macmillan, New York, 2007.
• Procopius, History of the Wars, (trans. H. B. Dewig), I, Harvard University Press, London, 1914.
• Sağır, Güner, “Bizans İmparatorluğu Döneminde Anadolu’da Bizans Yerleşimleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. 1, (ed. Metin Hülagü vd.), TTK, Ankara, 2014, ss. 183-205.
• Seyyid, Edib, Erminiyye fi’t-Tarihi’l-Arabi, Matbaatü’l-Hadise, Haleb, 1972.
• Starensier, Adele La Barre, An Art Historical Study of The Byzantine Silk Road, Unpublished Doctoral Thesis, Columbia University, Graduate School of Arts and Sciences, 1982.
• Step’anos Taronec, The Universal History of Step’anos Taronec’i, (trans. Tim Greenwood), Oxford University Press, Oxford, 2017.
• Strange, Guy Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya) İslam Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar, (çev. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar), İstanbul, 2015.
• Streck, M., “Dvin”, İA, c. 3, MEB, İstanbul, 1977, ss. 682-683.
• Streck, M., “Ermeniye”, İA, c. IV, MEB, Eskişehir, 1997, ss. 317-326.
• Subaşı, Ömer, “Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Turkish Studies, 5/3, 2010, ss. 1827-1859.
• Subaşı, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, 7/3, 2012, ss. 2329-2351.
• ŞƏRİFLİ, M. X., IX. Əsrin İkinci Yarısı-XI. Əsrlərdə Azərbaycan Feodal Dövlətləri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Bakı, 2013.
• Ter-Ghevondyan, Aram, The Arab Emirates in Bagratid Armenia, (trans. Nina G. Garsoian), Livraria Bertrand, Lisbon, 1976.
• Ter-Ghévondian, Aram, “L’Arménie et la Conquéte Arabe”, Armenian Studies Études Arméniennes in Memoriam Haig Berbérian, (ed. Dickran Kouymjian), Calouste Gulbenkian Foundation, Lisboa, 1986, ss. 773-792.
• Tezcan, Mehmet, “İpek Yolu ve XIV. Yüzyıla Kadar İpek Yolu Ticaretinde Trabzon’un Yeri”, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Serander, Trabzon, 2012, ss. 17-48.
• The Chronicle of Zuqnin, Parts III and IV A.D. 488-775, (trans. Amir Harrak), Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto, 1999.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (çev. Hrant D. Andreasyan), TTK, Ankara, 2000.
• Vəlixanlı, Nailə, Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Azərnəşr, Bakı, 1993.
• Yovhannes Drasxanakertc’i, History of Armenia, (trans. Grigor H. Maksoudian), Atalanta-Georgia, 1987.
• Yörükân, Yûsuf Ziya, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Olan Bölgeler, Gelenek, İstanbul, 2004.
• Yörükân, Yûsuf Ziya, Orta Çağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu olan Bölgeler İbn Hurdazbih, Ya‘kûbî, İbn Rusteh, İbn Fâkîh el-Hemedânî, Kudame b. Ca‘fer, İstahrî, İbn Havkal, Ötüken, İstanbul, 2013.
• Zardabli, Ismail bey, The History of Azerbaijan from Ancient Times to Present Day, London, 2014.
• Zardarian, M. H., H. P. Akopian, “Archaelogical Excavations of Ancient Monuments in Armenia 1985-1990”, Ancient Civilizations, ½, Leiden, 1994, ss. 169-195.
• Zhamkochyan, Aghavni, Nyura Hakobyan, Anahit Khudaverdyan, “An Essay About the Theatre of Medieval Armenia (Based on Archaeological and Anthropological Materials of the City of Dvin”, Fundamental Armenology, 2/10, 2019, ss. 33-67.