Memlûk Tarihçilerine Göre Bahrî Memlûkler Döneminde Dımaşk’ta Yangınlar

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 145 - 160, 26.06.2024

Tülay Yürekli

https://doi.org/10.48120/oad.1384111

Öz

Bahrî Memlûkler döneminde Dımaşk Eyaleti’nin merkezi olan Dımaşk, irili ufaklı birkaç yangına şahitlik etmiştir. Şehir 699/1300’da Gazan Han’ın ve 791/1389’da Berkûk’un kuşatması sırasında kasten çıkarılan yangınlarla inanılmaz hasar görür. Emir Tengiz döneminde Hristiyanlar tarafından kundaklanır. Bir kereye mahsus bir ihmal sonucu Emevî Cami’nin çevresindeki çarşılar yangına teslim olur. Şehir bunlardan başka, sebebi bilinmeyen muazzam yangınlarla da mücadele eder. Memlûk kaynakları yangınlar dolayısıyla şehirdeki mimari yapılardan, çarşılardan, sokak ve mahallelerden sıkça söz ederler. Tarihçilerin anlatımlarından söz konusu dönemde Dımaşk’ın çarşıları, sokakları ve mahalleleriyle canlı bir şehir olduğu anlaşılmaktadır. Çoğunlukla her biri belirli bir esnaf grubuna ait bu çarşılar, Emevî Cami çevresinde, Taht el-Kale denilen bölgede ve şehir kapılarının adıyla anılan mıntıkalarda toplanmıştır. Önemli yangınların çoğu da bu bölgelerde cereyan etmiştir. Bu yangınlar ekonomik açıdan ağır maddi kayıplara yol açmıştır. Yangınlarda faaliyetlerini sürdüremeyecek kadar zarar gören kimi çarşılar ticari hayatın sekteye uğramaması için başka yerlere taşınmış ve şartlar sağlandığında eski yerlerine nakledilmiştir. Yangınlarda önemli yapılar da etkilenmiştir. Bu yapılardan Emevî Cami büyük bir badire atlatmıştır. Fakat daha sonra yanan kısımları onarılmıştır. Geniş alanları etkisi altına alan yangınları söndürme faaliyetlerine halk ta iştirak ederek önemli fayda sağlamıştır. Bu çalışmada, Bahrî Memlûkler döneminde Dımaşk şehrinin maruz kaldığı yangınların kronolojik düzen içerisinde verilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, Dımaşk, Bilad-ı Şam, Felaket, Yangın

Fires in Damascus during the Bahrî Mamluk Period according to Mamluk Historians

Öz

During the Bahrî Mamluk period, Damascus, the centre of the eponymous province, witnessed several large and small fires. The city was damaged by arson during the sieges by Gazan Khan in 699/1300 and Berkûk in 791/1389. It was set alight by Christians in the reign of the Emir Tengiz. On one occasion, the bazaars around the Umayyad Mosque were burned down due to negligence. Further to these fires, the city suffered many others of unknown origin. Mamluk resources frequently mention the architectural structures, bazaars, streets and neighbourhoods in the city thereby affected. It is understood from the records that Damascus was a dynamic city with its many markets, streets and neighbourhoods. These commercial areas, each associated with a specific craft guild, were concentrated around the Umayyad Mosque, in the area known as Taht el-Kale, and in other localities named after the city gates. Most of the major fires occurred in these places, and they caused serious economic losses. Some bazaars were so damaged burning that they could not to continue their activities, and were relocated to avoid interruption of commercial life before being returned to their original sites after the necessary reconstruction. Some buildings of key importance were also affected by such blazes. Among them, the Umayyad Mosque survived once, although the fire-damaged parts were later restored. The public also took part in extinguishing the fires that affected large areas. The purpose of this study is to present in chronological order the fires experienced by the city of Damascus in time of the Bahrî Mamluks.

Anahtar Kelimeler

Mamluks, Damascus, Bilad-ı Sham, Disaster, Fires

Kaynakça

• Ubeyd, İyâd Ahmed Muhammed. “el-Harâik fi Mısr ve Bilâd-ı Şam munzu bidâyeti ed-Devlet-i Tûlûniyye hatta nihâyeti Devlet-i Memâlik 254-923/868-1517).” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. el-Câmia el-İslâmiyye, 2015.
• Ashtor, Eliyahu. Levant Trade in the Later Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 2016.
• Aynî, “es-Sultan Berkûk Müessisu ed-Devleti’l-Memâliki’l-Cerâkise min hilâl-i mahtût ‘ıkd el-cum’ân fi tarîhi ehli’z-zemân.” thk. İman Amr Şukrî, Kahire: Mektebetü Medbûlî el-Kahira, 2002.
• Burns, Ross. Damascus a History. Newyork: Routledge, 2007.
• El-‘Ulebî, Ekrem Hasan, Dımaşk Beyne Asri’l-Osmani ve’l Memlûki. Dımaşk: eş-Şirke el-Müteaddide, 1982).
• Eş-Şihâbî, Kuteybe Mucemü Dımaşki’t-tarîhî li’l-emâkin ve’l-ahya ve’l-muşiyedât ve mevâkıhâ ve tarîhihâ kemâ veredet fi nusûsi’l-muerrihîn. I-III. Dımaşk: Vezâretü’s-sekâfe, 1999.
• Eş-Şihâbî, Kuteybe. Esvâkü Dımaşk el-Kadîme. Dımaşk: Menşûratü Vezâreti’s-Sekâfe, 1990.
• Frenkel, Yehoshua. “Fires, Earthquakes, and Floods:The influence of extreme events on Mamluk Cities”, Erdbeben, Feuer, Wasser und andere Katastrophen Sous-titre Ihr Einfluss auf die Stadtentwicklung und Stadtgestalt im Spätmittelalter und in der Frühen Neuzeit - Beiträge der Tagung Konferasın’da bildiri olarak sunulmuştur, Basel 1./2, Februar 2018.
• Gökhan, İlyas, ve- Ridvan Yiğit. “Muhammed b. Kalavun’un Üçüncü Saltanat Dönemi’nde (1310-1341/h. 709-741) Memlûk İktisadi Hayatını Etkileyen Unsurlara Genel Bir Bakış.” Turkish Studies Historical Analysis, 14/2 (2019):201-216.
• Hartman, R., “Şam”, İslâm Ansiklopedisi, C.XI, MEB Yayınları, İstanbul 1979, 298-310.
• İbn Battûta. “İbn Battûta Seyahâtnamesi”, I-II, çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. “Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr”. I-XXVIII. thk. Mehdi en-Necm ve Kâmil Süleyman el-Cubûrî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2010.
• İbn Kadî Şühbe, “Târihü İbn Kâdî Şühbe”. I-IV. thk. Adnan Dervîş, Dımaşk: 1977-1994.
• İbn Kesîr, Büyük İslam Tarihi; el-Bidâye ve'n-Nihâye, 1-15. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2017.
• İbn Kesîr. “el-Bidâye ve’n-nihâye”. I-XVIII. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, Cize: Hicr, 1998.
• İbn Sasra, “ed-Dürretü’l-mudiyya fi’d-Devleti’z-Zâhiriyye”. thk. Arif Ahmed Abdülganî, Dımaşk: Dârü Kitâb, 2014.
• İbnü’l İmâd, “Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb”, I-XII. thk. Mahmud el-Arnâût ve Abdulkâdir Arnâût, Beyrut ve Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1986-1993.
• Makrîzî, “es-Sulûk li-maʿrifeti duveli’l-mülûk”. I-VIII. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Mutçalı, Serdar, “tekfît”, Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık, 1995.
• Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris. I-II. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Nuveyri, “Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb”. I-XXXIII. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• Parker, Kenneth Scott. “The Indigenous Christians of the Arabic Middle East in an Age of Crusaders, Mongols, and Mamlūks (1244-1366).” Yayımlanmamış Doktora Tezi., University of London, 2012.
• Pedani, Maria Pia, “Bahri Memlûklerle Venedikliler Arasındaki Ticarî Antlaşmalar”, Türkler Ansiklopedisi, C.V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara: 2002, 802-818.
• Perlmann, M., “Notes on Anti-Christian Propaganda in the Mamluk Empire.” BSOAS 10 (1939 - 1942): 843 – 861
• Sağlam, Ahmet. En-Nâsır Muhammed Devri Memlûk Türk Devleti. Ankara: TTK yayınları, 2021.
• Samıkıran, Oğuzhan. Osmanlı İdaresinde Şam, Yayımlanmamış Doktora Tezi., Fırat Üniversitesi, 2013.
• Şemseddîn eş-Şucâî, Târîhu Melik Nâsır Muhammed b. Kalavun es-Sâlihi ve Evlâduhi, I-II, nşr. Barbara Schafer. Wiesbaden, 1977 Tomar, Cengiz, “Şam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, 311-315.
• Wollina, Torsten, “A View from Within: Ibn Ṭawq’s Personal Topography of 15th century Damascus”. Bulletin d’études orientales Tome LXI (Décembre 2012): 271-295.
• Zehebî, “Tarihu’l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm”. I-LIII. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabi, 1990-2000.
• Zeyneddin Abdülbâsıt b. Halil b. Şahin ez-Zâhirî el-Malatî, “Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel”. I-IX. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2002.
• Ziadeh, Nicola A., Urban Life İn Syria Under The Early Mamlûks. Beirut: American Press, 1953.
• https://www.manaz.net/pdf-maps/sanatsal-haritalar/samda-turk-donemi-eserleri/ 10.11.2023