İlk ve Orta Çağ İklim Anlayışının Kartografyaya Yansımaları

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 696 - 722, 26.12.2024

Murat Tanrıkulu

https://doi.org/10.48120/oad.1429983

Öz

Aklı ve son derece gelişmiş uyum yeteneğiyle insan; var olduğu günden beri yaşadığı mekanı, bu mekanda görülen iklimi, buna bağlı olarak gelişen ve değişen fauna ve florayı, Ay’ı, Güneş’i, gündüz yok olup gece tekrar ortaya çıkan diğer göksel fenomenleri merak etmiş, gözlemlemiş ve bunların yıl içinde değişimine neden olan dinamizmi anlamaya çalışmıştır. Bu yöndeki ilk bilimsel çalışmalar, Mezopotamya uygarlıklarında başlamış, gözlemler kayıt altına alınmış, ilk kartografik çizimler gerçekleştirilmiştir. Değişimdeki dinamizmi anlamaya odaklı bilimsel birikim, Mezopotamya’dan İran, Hindistan, Mısır, Anadolu uygarlıkları ve Helen dünyasına ulaşarak yeni bakış açıları, yeni yaklaşımlarla geliştirilmiştir. Özellikle Helen dünyasında, diğer fenomenlere oranla yeryüzünde görülen farklı iklimlerin insan yaşamı üzerinde doğrudan etkili olduğu kanısı egemen olmuş ve bu da yeni bir iklim teorisi, bir iklim anlayışını ortaya çıkarmıştır. İklim anlayışının mekân üzerindeki dağılışının gösterilmesinde ise kaçınılmaz olarak kartografyaya ve kartografik çizimler olan haritalara başvurulmuştur. Böylece bu anlayış belirgin bir biçimde kartografyaya yansımıştır. Kökleri daha eskiye dayanan iklim teorisi, İlk Çağın sonlarında özellikle Claudius Ptolemy (Klaudyos Batlamyus)’nin anlatılarıyla yeniden canlandırılmış ve Orta Çağa taşınmıştır. Teori, bu çağın farklı din ve kültürlerine mensup bilim insanları tarafından kendi anlayışlarına uygun olarak yorumlanmış, eserler kaleme alınmış ve bu eserlerde iklim zonlarını gösteren haritalara yer verilmiştir. Çizilen hartalarda her iklim zonu için bir numara atanmıştır. Buna göre de ilgili zonun uygarlık için elverişliliği sınıflandırılmış, iklimin yaşam tarzları, insanın dış görünüş ve karakteri üzerindeki etkileri açıklanmıştır. Çalışmanın amacını dile getirilen çağ ve kültürlerdeki iklim anlayışının kartografyaya yansımalarını ortaya koymak oluşturmaktadır. Yöntem olarak doküman analizinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İlk Çağ,, Orta Çağ, İklim, İklim Zonları, Kartografya

Reflections of the First and Middle Ages Climate Understanding on Cartography

Öz

Human beings are creatures equipped with intelligence and highly developed adaptability. Since its existence, it has been curious about the place where it lives, its climate, fauna and flora. He observed the Sun, the Moon and other celestial phenomena. They tried to understand the dynamism that caused these to change throughout the year. Scientists in ancient Mesopotamia began recording their observations. They produced the first scientific studies. This scientific knowledge was developed from Mesopotamia to Iran, India, Egypt, Anatolian civilizations and the Hellenic world. Especially in the Hellenic world, the belief that the different climates seen on earth have a direct impact on human life compared to other phenomena became dominant and a climate theory emerged. In visualizing the understanding of climate, cartography and maps, which are cartographic drawings, were used. Thus the climate understanding of the period was clearly reflected in cartography. Climate theory, which has older roots, was revived in the late Antiquity, especially by Klaudyos Ptolemy, and carried into the Middle Ages. Both Ptolemy and scientists from different religions and cultures of the Middle Ages wrote works in line with their understanding and included maps showing the climate zones in the world in their works. They assigned a number to each zone and commented on the effects of climate on lifestyles, people's appearance and character. The aim of the study is to determine the reflections of the climate understanding in the mentioned ages and cultures on cartography. The method is document analysis.

Anahtar Kelimeler

Antiquity, Middle Ages, Climate, Climate Zones, Cartography

Kaynakça

• Ahmad, Sayyid Makbul. İbn Huzdarbih. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 20, TDV Yayınları, Ankara 1999, 78-79.
• Ahmad, Sayyid Makbul. Coğrafya. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 8, TDV Yayınları, Ankara 1993, 50-62.
• Ağarı, Murat. İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı. AÜÝFD 47, S. 2, 2006, 195-214.
• Ak, Mahmut. İklim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, TDV Yayınları, Ankara 1998, 28-30.
• Avcı, Casim. El Mesudi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 29, TDV Yayınları, Ankara 2004, 353-355.
• Bagrow, Leo. 1964. History of Cartography. Revised by R. A. Skelton, C. A. Watts and Co.
• Bilge, L. Mustafa. 1989. Ahsenü’t-Tekâsim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 2, 179-180.
• Bilgin, Turgut. Genel Kartoğrafya-A, İstanbul: 1996.
• Brown, Loyd Arnold. The Story of Maps. Bonanza Books, 1949.
• Bowen, Glenn A. 'Document Analysis as a Qualitative Research Method', Qualitative Research Journal, Vol. 9, no. 2, 2009, 27-40. DOI 10.3316/QRJ0902027.
• Certeau, Michel. “Walking in the City”, Part III Spatial Practices, The Practice of Everyday Life”, (Çev. S. Rendall, Berkeley & Los Angeles), University of California Press, 1984.
• Gökcan, Melike. “Bilim Tarihi Perspektifinden ‘Yedi İklim Nazariyesi ve Kültür ve Edebiyatimizdaki Yansımaları’, ERDEM, 2020, 135-137.
• Harley, J. B. and Woodward, David. The History of Cartography, Volume 1. University of Chicago Press, 1987.
• Hiatt, Alfred. Terra Incognita: Mapping the Antipodes before 1600. London: University of Chicago Press, 2008.
• İbnü’l Fakih. Kitabü’l- Buldan, Beyrut: Dar-ü İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1988.
• İbn Khaldun. The Muqaddimah. (Translated by Franz Rosenthal, 1937), 1377.
• İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı (Çev. Murat Ağarı). İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Kellek, Cengiz. Kitab-ül Harac. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 26, TDV Yayınları, Ankara 2002, 104-106.
• Köktürk, Erol. “Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü I, II”, hkm Jeodezi, Jeoinformasyon ve Arazi Yönetimi Dergisi, 2004, 90.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, (Çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Lee, H. D. P. Aristotle’s Meteorologica (English Translation). Harvard Un. Press, 1962, 375.
• Martin, Craig. Experience of the New World and Aristotelian Revisions of the Earth’s Climates during the Renaissance, History of Meteorology 3, 2006, 1-16.
• Miller, Konrad. Mappae arabicae: Arabische Welt- und Liinderkarten des 9.-13. Jahrhunderts, 6 vols. Stuttgart, 1926-31.
• Nekounam, Jafar. Reflection of Babylon Astronomic Thoughts in Quranic Non-Arabic Terminology. (Religious study),-(17 Supplement), 2008. 127-164. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=269737 Pickles, John, Uzamların Tarihi. (Çeviren Kerem Işık), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Sanderson, Marie. The Classification of Climates from Pythagoras to Koeppen. Bulletin of the American Meteorological Society, 1999, 669-673.
• Sanderson. Marie. The Classification of Climates from Pythagoras to Koeppen. Bulletin of the American Meteorological Society, 1999, 669-673.
• Sezgin, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, İstanbul: 2008.
• Soucek, Swat. A History of Inner Asia, Cambiridge University Pres, Cambridge, 2000, 73.
• Stevenson, Edward Luther. The Geography of Claudius Ptolemy (English translation). New York Public Library, 1932, 352.
• Strickland, Debra Higgs, Saracens, demons, & Jews: making monsters in Medieval art. Princeton University Press, 2003, 31-33.
• Şeşen, Ramazan. İdrisi Şerif, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 21, TDV Yayınları, Ankara 2000, 493-495.
• Şeşen, Ramazan. İbn Havkal, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 20, TDV Yayınları, Ankara 1999, 34-35.
• Tanrıkulu, Murat. Haritaya Davet. İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2017.
• Tanrıkulu, Murat. Kartografya Tarihi. Ankara: Nobel Yayınevi 2023.
• Tanrıkulu, Murat. İbn Haldun’da İklim, Irk ve İnsan Karakterine Dair. SBedergi, 6 (11), (Ağustos 2022), 384-419. http://dx.doi.org/10.29228/sbe.66196.
• Tanrıkulu, Murat. Şerif el-İdrisi, Kral Roger, Kitabu’r Rucar ve Tabula Rogeriana Üzerine. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 6/1, (Haziran 2023): 1-26.
• Tanrıkulu, Murat. Şerif el-İdrisi ve İbn Haldun’da Yedi İklim Anlayışı: Farklı Yaklaşımlar, Farklı Nedenler. Abant Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (1), (Mart 2023): 263-289.
• Tanrıkulu, Murat. Coğrafya ve Kültür. Ankara: PEGEM 2023.
• Tas, Andras Rona. Hungarians and Europe in the early Middle Ages. Budapest: 1999, 71.
• Thorndike, Lynn. The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, University of Chicago Press: 1949, 129.
• Tolmacheva, Marina. İstahri. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 23, TDV Yayınları, Ankara 2001, 203-205.
• Tolmacheva, Marina.Makdisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, 431-432.
• Tomar, Cengiz. İbnü’l Fakih. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 21, TDV Yayınları, Ankara 2000, 38-39.
• Google, “Image 144 of Geography.” Mayıs, 22, 2022, https://www.loc.gov/resource/gdcwdl.wdl_10664/?sp=144.
• Google, “Batlamyus’un haritası.” Mayıs, 22, 2022, https://www.loc.gov/resource/gdcwdl.wdl_10664/?sp=144 Google, “Strabon’un dünyası ve beş iklim zonu.” Mayıs, 22, 2022, http://www.myoldmaps.com/maps-from-antiquity-6200-bc/115-strabo/115-strabo.pdf.
• Google, “World Maps of al-Idrisi.” Mayıs, 03, 2022, http://www.myoldmaps.com/
• Google, “Sylvanus World Map.” Mayıs, 03, 2022, http://www.myoldmaps.com/
• Google, “Arts & Culture.” Mayıs, 03, 2022, https://artsandculture.google.com/asset/world-map-claudius-ptolemaeus/agFOUaFol-4RUQ?hl=tr.
• Google, “National Institüte of Environmental Health Sciences.” Mayıs, 04, 2023, https://kids.niehs.nih.gov/topics/environment-health
• Google, “Babylonian World Map.” Eylül, 22, 2023, https://www.myoldmaps.com/maps-from-antiquity-6200-bc/title-babylonian-world-map/103babylonian-world-map.pdf.