İlk İslâm Hanedanları Döneminde Uşrûsene Bölgesi’nin Coğrafî ve Siyasî Durumu (8./9. Yüzyıl)

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 532 - 546, 26.12.2024

Murat Erkoç

https://doi.org/10.48120/oad.1472329

Öz

Bu araştırmanın amacı 8./9. yüzyılda İlk İslâm hanedanları döneminde Uşrûsene bölgesinin coğrafî ve siyasî durumuna tarihsel bir bakış açısı ile yaklaşmaktır. Çalışmada gerek Uşrûsene’nin coğrafî durumu gerekse Arapların Türkistan sahasındaki fetih hareketlerinden Halife Mu‘tazıd-Billâh dönemine kadar olan süreçteki siyasî olaylar ele alındı. Çin kaynaklarına göre M.Ö. 2. yüzyılın ortalarında Tayuan eyaletinin bir parçası olan ve Türkistan’da dördüncü bölgede bulunan Uşrûsene bölgesinin stratejik konumunun yanı sıra kale, şehir, köy, tepe ve sık dağlara sahip olmasından dolayı İslâm coğrafyacıları tarafından bölge olarak gösterilmesine dikkat çekildi. Eski dönemlerde ise Soğd içerisinde yer alması nedeniyle bu bölgenin bir parçası olarak kabul edildi. Ayrıca verimli araziler ve nehirler sayesinde muhtelif meyvelerin tarım faaliyetleri de yapılmıştır. Mâverâünnehr sınırları içerisinde yer alan Uşrûsene, Emevîler ve Abbâsîlerin idaresi altında bulunmasına rağmen 280/893 yılında Mâverâünnehr’in tamamına hâkim olan Sâmânî Emiri İsmâil b. Ahmed dönemine kadar yerli hanedanlar tarafından yönetildi. Ancak bölgenin idarî teşkilatında sorumlu olan ve Afşin ünvanı kullanan yerel hanedan, müstakil durumda olmadıkları için hilafet yönetimine itaat ettiler. Arap akınları esnasında Uşrûsene’deki idarecilere verilen bu ünvanın Türkistan hükümdarlarından oluşan bir aile tarafından kullanıldığı gözlemlendi. Abbâsîlerin Uşrûsene başta olmak üzere Mâverâünnehr’deki egemenliklerini kaybetmeleri Türkistan’ın idaresinin Sâmânîlere bırakılması ile başladı.
Çalışmada; siyasî, ticarî ve kültürel açıdan kendine has bir kimlik kazanması yüzünden Mâverâünnehr’de ayrı bir bölge görünümüne sahip olan Uşrûsene’ye bağlı şehir ve köyler arasındaki mesafelerde ele alındı. Bu husus, tespit edebildiğimiz Arapça kaynakların tetkiki ve incelemesi yapılarak ortaya koyuldu.

Anahtar Kelimeler

Uşrûsene, Türkistan, Emevîler, Abbâsîler, Afşin.

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Geographical and Political Situation of the Usrūshana Region During the Period of the First Islamic Dynasties (8th/9th Century)

Öz

The main purpose of this research is to approach the geographical and political situation of the Usrūshana region during the period of the early Islamic dynasties in the 8th/9th century from a historical perspective. The study examines both the geographical situation of Usrūshana and the political beginning with the Arab conquests in the Turkestan region to the period of Caliph Mu'tazid-Billah. Chinese sources indicate that in the mid-2nd century BCE, Usrūshana was part of the Tayuan province, located in the fourth region of Turkestan between Samarkand and the Seyhun River. Islamic geographers recognized it as a distinct region due to its strategic importance and its features such as castles, cities, villages, hills, and rugged mountains. Since it was located within Sogdia in ancient times, it was accepted as a part of this region. Moreover, thanks to the fertile lands and rivers, agricultural activities of various fruits were carried out. Usrūshana, situated within the bounds of Transoxiana under Umayyad and Abbasid control, remained governed by local dynasties until Emir Ismail b. Ahmed of the Samanids unified the entire Transoxiana region in 280/893. However, the local dynasty, which was responsible for the administrative organization of the region and used the title of Afshin, obeyed the Caliphate since they were not independent. Historical evidence shows that during the Arab incursions, the title "Afshin," conferred upon local administrators in Usrūshana, was used by a ruling family from Turkestan. The loss of sovereignty of the Abbâsîds in Transoxiana, especially Usrūshana, started when the administration of Turkestan was left to the Samanids.
In this study, the distances between the cities and villages of Usrūshana, which has a distinct regional appearance in Transoxiana due to its unique identity in political, commercial and cultural terms, are analyzed. This issue was revealed by analyzing and reviewing the Arabic sources we could identify.

Anahtar Kelimeler

Uşrūshana, Turkestan, Umayyads, Abbâsîds, Afshīn.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Akyürek, Yunus, “Emevîler Dönemi Fetih Politikası ve Mâverâünnehr’in Fethi,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1, (2013): ss. 85-115.
• Anonim, Hudûdü’l-âlem mine’l-maşrîk ve ila’l-mağrîb. Kahire: Dâru’s-Sekafiyye, 1419/1999.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Müessetü’l-Maʿârif, 1407/1987.
• Beyhakî, Ebû’l-Fâzl Muhammed, Târîhu Beyhakî. çev. Sadık Neşet, Yahya el-Hişab. Kahire: Mektebetü’l-Encülü’l-Mısriyye, 1419/1999.
• Cehşiyârî, Ebû Abdullah, “Kitâbü’l-vüzerâ ve’l-küttâb.” thk. Mustafa es-Sikâ, Kahire: Matbaatü Mustafa el-Banî el-Halebî ve Evladuhu, 1356/1938.
• Dağir, Nazâr Abdülmuhsîn, “Devrü’l-Arabi’l-İdarî ve’l-Askerî fî Uşrûsene hatta Nihâyetî ahdî’l-Halifeti’l-Abbâsî el-Mu’tasım-Billâh.” Camiatü’l-Kûfe Merkezî Dirâseti’l-Kûfe 7/26, (2012): 228-273.
• Ebû’l-Fidâ’, İmâmüddîn İsmâil, Takvîmü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, Basım Tarihi Yok.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay, Zeynü’l-ahbâr. trc. Afâf Seyyid Zeydân, Kahire: Meclisü’l-A‘lâmi li’s-Sekâfet, 1426/2006.
• Gibb, Alexander Rosskeen, “Afshīn”. Encyclopædia of Islam 1, (2011), 241.
• Halaçoğlu, Yusuf, “Fersah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C.12, TDV Yayınları, İstanbul 1995, 412.
• Hamevî, Ebû Abdullah, Mu‘cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Hattab, Mahmûd Reşît, Kâdetü’l-fethü’l-İslâmi bilâdü Mâverâünnehr. Dımaşk: Dâru Kuteybe, 1410/1990.
• Hümeyrî, Muhammed Abdülmun‘îm, “er-Ravdü’l-mî‘tar fî haberî’l-aktar.” thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1404/1984.
• İbn Hallîkân, Ebû’l-Abbâs, “Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân.” thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd, “Târîhu İbn Haldûn.” thk. Halîl Şehâde, Beyrut: Dâru’l-Fikr. 1420/2000.
• İbn Havkal, Ebû’l-Kasım. Suretü’l-arz. Beyrut: Dâru’l-Mektebetü’l-Hayât, 1412/1992.
• İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kâsım. Kitâbü’l-mesâlîk ve’l-memâlîk. Leyden: Matbâatü Berîl, 1306/1889.
• İbn Tayfûr, Ebû’l-Fadl. “Bağdâd fî târîhi’l-hilâfeti’l-ʿAbbâsiyye.” thk. Muhammed Zâhîd el-Huseyn, Kahire: Yayınevi yok, 1368/1949.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen, “el-Kâmil fî’t-târîh.” thk. Ebû’l-Fidâ’ Abdullah el-Kadı, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah, “Kitâbü’l-büldân.” thk. Yusuf el-Hâvî, Beyrut: Alîmü’l-Kütüb, 1416/1996.
• İdrîsî, Ebû Abdullah, Nuzhetü’l-muştâk fî ihtirâkı’l-âfâk. Kahire: Mektebetü’s-Sekafetî ed-Dinîyye, 1422/2002.
• İstahrî, Ebû İshâk, Kitâbü’l-mesâlîk ve’l-memâlik. Leyden: Matbâatü Berîl, 1346/1927.
• Kalkaşendî, Ebû’l-Abbâs, “Meʾâsirü’l-inâfe fî meʿâlimi’l-hilâfe.” thk. Abdüssettar Ahmed Farâc, Beyrut: Alîmü’l-Kütüb, Basım Tarihi Yok.
• Kalkaşendî, Ebû’l-Abbâs, Sibhü’l-a‘şâ fî sinâ’ati’l-inşâ. Kahire: Matbâatü’l-Emirîyye, 1332/1914.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ, Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, 1379/1960.
• Kazvînî, Hamdullâh el-Müstevfî, Nûzhetü’l-kulûb. Tahran: Kitâbü Dünya, 1362.
• Lebudî, Hanân Mebrûk, Kıyamü devletü şahhat Hârizm. İskenderiyye: Müessesetü Şebâbü’l-Camiât, 1434/2013.
• Muhammed, Ali Cuma, el-Mekâyil ve’l-mevazin eş-şer’iyye. Kahire: el-Kudüs, 1421/2001.
• Müennes, Hüseyin. Atlas târîhü’l-İslâm. Kahire: ez-Zehra’ li’l-Alami’l-Arabiyye, 1407/1987.
• Narşahî, Ebî Bekr, Târîhu Buhârâ. çev. Emin Abdülmecîd Bedevî, Nasrullah et-Tirazî, Kahire: Dâru’l-Maârîf, 1413/1993.
• Nûh, Abdullah Ali. “İklimi Uşrûsene; Dirâseti havle’l-mustelah ve merahilu’l-fethi’l-İslâmiyye.” Câmi’atu Zagazig Külliyetü’l-Edeb 54, (2010), 155-197.
• Ömer, Faruk. Târîhu İran. Bağdat: Beytü’l-Hikme, 1409/1989.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Mâverâünnehr,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 28, TDV Yayınları, İstanbul 2003, 177-180.
• Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim, “el-Ensâb.” thk. Abdürrahman el-Yemanî, Hindistan: Dairetü’l-Maârîfi’l-Osmanîye, 1397/1977.
• Strange, Guy Le, Büldânü’l-hilâfeti’ş-şarkıyye. çev. Beşir Fransız, Korkis Avad, Bağdat: Matbaatû’l-Irak, 1373/1954.
• Taberî, Ebû Ca’fer, “Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk.” thk. Muhammed Ebû’l-Fâdıl İbrahim, Beyrut: Dâru’l-Maârîf, 1390/1971.
• Usta, Aydın. “Uşrûsene”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 42, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 391-392.
• Yâ‘kūbî, Ebû’l-Abbâs, “Kitâbü büldân.” thk. Muhammed Emin Dannâvî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Yâ‘kūbî, Ebû’l-Abbâs, “Târîhu’l- Yâ‘kūbî.” thk. Abdülemir Mühennâ, Beyrut: Şirketü’l-A‘lemî Matbuâti, 1431/2010.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Haydar b. Kâvûs Afşin,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C.1, TDV Yayınları, İstanbul 1988, 441-442.