TÜRK ORDUSUNUN AZERBAYCAN HAREKÂTI VE KARABAĞ (Birinci Dünya Savaşından Hocalı Soykırımına)

Yıl 2021, Sayı: 1, 1 - 17, 30.05.2021

F.rezzan Ünalp

Öz

Tarihte değişik isimler almış bir coğrafya olarak Karabağ bölgesinin coğrafi sınırlarını Kür ve Aras nehirleri ile Gökçe Gölü teşkil etmektedir. Dağlık Karabağ ise bu alanın içerisinde küçük bir bölümü oluşturmaktadır ve savunmaya elverişli olması sebebiyle stratejik öneme sahip bir bölgedir. Karabağ sorununun temelinde Kafkasya'da yürütülen nüfuz mücadelesi ve savaşlar, Rusların bölgede kendisine sadık devlet kurma girişimleri ve bu doğrultuda bölgeye yönelik olarak gerçekleştirdiği etnik göçler yatmaktadır. Ermenilerle Müslümanlar arasındaki düşmanlığın temelinde Rusların Kafkasya'daki yayılması vardır. Geçmişte bu bölge birçok kanlı olaylara sebep olmuş; 1905-1906, 1918-1920 yılları arasında meydana gelen olaylarda Karabağ halkının beşte biri hayatını kaybetmiştir. 1917 yılında Rusya'da patlak veren Bolşevik İhtilali ile Çarlık rejimine son verildikten sonra Bolşevikler Ermenilerin desteği ile Mart 1918’de Bakü’de idareyi ele geçirmişler, fırsattan yararlanmaya çalışan Ermeniler de Müslüman halka karşı baskı ve zulümlerini arttırmışlardı. Bu nedenle Ermeni zulmüne maruz kalan Müslüman Türk ahaliyi kurtarmak amacıyla Harbiye Nazırı Enver Paşa, Kafkas İslam Ordusu Komutanı olarak kardeşi Nuri Bey’i Azerbaycan Harekâtı için görevlendirmiş, bu harekât neticesinde Bakü kurtarılmış olsa da o tarihte Karabağ’da Ermeniler zulümlerine devam etmekteydiler. Karabağ'ı kurtarmak için Albay Cemil Cahit (Toydemir) komutasındaki birliklerce Karabağ'da başlatılan ileri harekât ile Karabağ bölgesi Ermeni çetelerinden temizlenmiş, Şuşa’ya sığınan 20 bin civarındaki Türk kurtarılmıştır. Kafkaslarda bu gelişmeler yaşanırken savaşı kaybeden Osmanlı Devleti Mondros Mütarekesini imzalamış, Sadrazamlığa getirilen Ahmet İzzet Paşa, Karabağ dâhil Azerbaycan'daki harekâtın derhal durdurulmasını istemiştir.
Bu makalede Karabağ olaylarının tarihi geçmişi kısaca ele alınacak, Birinci Dünya Savaşı döneminde Türk Ordusunun Azerbaycan'da yürüttüğü askeri harekâtın nedenleri ve sonuçları arşiv belgeleri ışığında açıklanacak, sonrasında ortaya çıkan yeni gelişmelerle birlikte Bakü (Kara Ocak) ve Hocalı'da Türklere uygulanan soykırıma nasıl gelindiği değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Hocalı, Dağlık Karabağ, Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan Hocalı, Dağlık Karabağ, Kafkas İslam Ordusu

Kaynakça

• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Arşivi.
• Aliyev, Tuğrul, "Dağlık Karabağ Sorunu ve Uluslararası Örgütler", Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006,
• Aslanlı, Araz, "Kafkasya İçin Yürütülen Mücadele ve Karabağ Sorunu'nun Doğuşu", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• Attar, Aygün, “Birinci Cihan Savaşı ve Sonrası Türkiye’nin Kafkas Politikası”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2003.
• Attar, Aygün, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, ATAM Yayınları, Ankara, 2005.
• Bal, Halil, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu, İdil Yayıncılık, İstanbul, 2014.
• Berkok, İsmail, Büyük Harpte Şimali Kafkasya’daki Faaliyetlerimiz ve 15.Fırka’nın Harekât ve Muharebeleri, İstanbul Askeri Matbaası, 1934.
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı, Cilt:II/II, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993.
• Bolat, Gökhan, “İngiltere Dışişleri Bakanlığı tarafından İngiliz Hükümetine Sunulan Gizli Bir Rapora Göre I.Dünya Savaşı Sonrasında Transkafkasya ve Kafkas Cumhuriyetlerinin Genel Durumu”, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı/Middle East Special Issue, 2010.
• Budak, Mustafa, “Nuri Paşa’nın Kafkas İslam Ordusu Hakkındaki Raporu”, Kafkas Araştırmaları IV, İstanbul, 1998.
• Çakmak, Fevzi, Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Gnkur.ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2005. Çolak, Mustafa, “Osmanlı-Alman Rekabeti Çerçevesinde Kafkas Müslümanlarının Bağımsızlığı ve Bakü Meselesi”, History Studies, Volume 6, Issue 1, January (Ocak) 2014.
• Devlet,Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), TTK Yayınları, Ankara, 1999. Garibov, Mahir, XX. Yüzyılda Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ Sorunu, ATAM Yayınları, Ankara, 2017. Görüryılmaz, Mustafa, Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler, Korza Yayıncılık, Ankara, 2009.
• Halilova, Hanım, Ebulfez Elçibey İle Bağımsızlığa Giden Yol, Töre Devlet Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Hazır, Ümit Nazmi, "Karabağ'ın İşgali Sorunu ve Yansımaları", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• İzzetgil, Elşan, Dağlık Karabağ'daki Fiili Durum Karşısında Azerbaycan'ın Ermenistan'a Kuvvet Kullanma Hakkı ve Siyasi Engeller", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• Karaköse, Nejdet, Nuri Paşa, Ötüken Yayınları, Ankara, 2012.
• Karaköse, Nejdet, "Birinci Dünya Savaşı'ndan Sovyet Özerk Yönetimine Kadar Karabağ'da Meydana Gelen Siyasi ve Askeri Gelişmeler", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• Kılıç, Selami, “Brest-Litovsk Barışı Sonrası Kafkasya’daki Bazı Askerî ve Siyasi Gelişmeler”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, s. 2003.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
• Larcher, Maurice, Kafkas Harekâtı, çev. Can Kapyalı, Omnia Yayınları, İstanbul, 2010.
• MacLachlan Fiona - Ian Peart, Hocalı Bir Savaş Suçuna Tanıklık, Teas Yayınları, İstanbul,2017.
• McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, çev. Bilge Umar, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1998.
• Metin, Barış, Birinci Dünya Savaşında İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Berikan Yayınevi, Ankara, 2012.
• Neciyev, Elçin, Kafkaslarda Türk Katliamı, Emre Yayınları, İstanbul, 2006.
• Ortaylı, İlber, “XIX. Asırda Kafkasya ve Rusya”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2003.
• Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Yayın Nu: 131, İstanbul, 2013.
• Öztürk, Mustafa, “Kafkasya’nın Tarihi Coğrafyası ve Stratejik Önemi”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2003.
• Sarı, Mustafa, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), TTK Yayınları, Ankara, 2014. Sarıahmetoğlu, Nesrin, Karabağ, IQ Yayınları, İstanbul, 2011.
• Selvi, Haluk, Hangi Antranik, 2023 Dergisi, S.12, Ankara, Nisan 2002.
• Shaw, J.Stanford, Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu- Ermeniler, çev. Şadi Dinlenç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2017.
• Süleyman İzzet, Büyük Harpte 15.Piyade Fırkasının Şimali Kafkasya’da Harekât ve Muharebeleri, 103 Sayılı Askerî Mecmuanın Tarih Kısmı, Sayı:44, İstanbul Askeri Matbaa, 1936.
• Şimşir, N. Bilal, Azerbaycan, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2011.
• Terzioğlu, Süleyman Sırrı, "Loizidou-Türkiye Davası ve Dağlık Karabağ Sorunu", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• Türk İstiklal Harbi, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, C.I, Genelkurmay ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 1962.
• Türker, Rüştü, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5’nci Kafkas Tümeni, Genelkurmay ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2006.
• Ünal, Levent , "Tarihsel Gerçeklik Işığında Türkiye’nin Transkafkasya Politikası", Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.26, Bahar 2019.
• Ünalp, F.Rezzan, Birinci Dünya Savaşı'nda Türk Birliklerinin Azerbaycan'ı Tahliye Etmesine Kadar Olan Süreçte Kafkas İslam Ordusu'nun Gence ve Bakü Harekatı", VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi, I.Cilt, ATAM Yayınları, Ankara, 2017.
• W.E.D. Allen-Paul Muratoff, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1966.
• Yavuzaslan, Güngör, "Karabağ Sorunu Çerçevesinde İnsan Hakları İhlalleri (1990-1994) Üzerine Bir Değerlendirme", Kanayan Yara Karabağ, der. Bahadır Bumin Özarslan, Astana Yayınları, Ankara, 2016. Yel, Selma, Yakup Şevki Paşa ve Askerî Faaliyetleri, ATAM Yayınları, Ankara, 2002.
• Yüceer, Nasır, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Genelkurmay ATASE Bşk.lığı Yayınları, Ankara, 2002.