Committee of Hoyboun Its Establishment and Organization

Yıl 2008, Cilt: 5 Sayı: 2, 27 - 61, 01.07.2008

Zafer Çakmak

Öz

After the Sheikh Said Rebellion had been quashed, some separatist Kurds taking part in the rebellion settled in Syria, Iran and Iraq, escaping from Turkey. These started reorganization activities by the help of the intelligence services of England and France which were mandatary states in the region. These reorganization activities of the separatist Kurds were initially carried out in Iraq which is under the mandatary of England. English, thinking that the separatist Kurds would be unsuccessful in the activities against Turkey, laid the groundwork for them to collaborate with the Armenian Tashnak Committee. Although English initiated the collaboration between Armenians and Kurds, France, the other mandatary state in the region, started to be more effective on both groups after a while. In fact, the Committee of Hoyboun was established in Lebanon which was under the mandatary of France on October 5, 1927. With the support of France and the Tashnak Committee the Committee of Hoyboun developed an organized structure in a short time.

Anahtar Kelimeler

Hoyboun, Armenian, Kurd, Committee, Rebellion.

HOYBUN CEMİYETİ KURULUŞU VE TEŞKİLATLANMASI

Öz

Şeyh Sait İsyanı’nın bastırılmasından sonra, isyana katılan bazı ayrılıkçı Kürtler, Türkiye’den kaçarak Suriye, İran ve Irak’a yerleşmişlerdir. Bunlar, bölgede mandater devlet olarak bulunan İngiltere ve Fransa’nın istihbarat servislerinin de yardımıyla yeniden teşkilatlanma faaliyetlerine başlamışlardır. Ayrılıkçı Kürtlerin bu teşkilatlanma faaliyetleri, başlangıçta İngiltere’nin mandaterliği altında bulunan Irak’ta sürdürülmüştür. İngilizler, ayrılıkçı Kürtlerin Türkiye’ye karşı yürütecekleri faaliyetlerde başarısız olacağını düşünerek, bunların Ermeni Taşnak Komitası ile işbirliği yapmalarına zemin hazırlamışlardır. Ermeni-Kürt işbirliğini İngilizler başlatmış olmasına rağmen, bölgede bulunan diğer mandater devlet Fransa, bir süre sonra bu unsurlar üzerinde daha etkili olmaya başlamıştır. Nitekim Hoybun Cemiyeti, 5 Ekim 1927’de Fransa’nın mandaterliği altında bulunan Lübnan’da kurulmuştur. Cemiyet, Fransa’dan ve Ermeni Taşnak Komitesi’nden almış olduğu destek sayesinde, kısa zamanda teşkilatlı bir yapı oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hoybun, Ermeni, Kürt, Cemiyet, İsyan

Kaynakça

• A. Arşiv
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• B. Araştırma ve İnceleme Eserler 1. Kitaplar
• AÇIKSES, Erdal, Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• AKGÜN, Seçil Karal, Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik (1924–1928), Temel Yayınları, 2.bs., İstanbul 2006.
• ALAKOM, Rohat, Hoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, İstanbul 1998.
• ALAKOM, Rohat, Şerif Paşa, Avesta Yayınları, 2.bs., İstanbul 1998.
• ALBAYRAK, Sadık, Devrimler ve Gerici Tepkiler, Araştırma Yayınları, İstanbul 1989.
• AYBARS, Ergün, İstiklal Mahkemeleri, Zeus Kitabevi, 6.bs., İzmir 2006.
• BEDIRXAN, Celadet Alî, Kürt Sorunu Üzerine, Avesta Yayınları, İstanbul 1997.
• BEDİRHAN, Süreyya, Kürt Davası ve Hoybun, (Çeviren: Dîlara Zîrek), Med Yayınları, İstanbul 1994.
• BOIS, Th.– MINORSKY, V.– MAC KENZİE, D.N., Kürtler ve Kürdistan, Doz Yayınları, 2.bs., İstanbul 2004.
• BOZDAĞ, İsmet, Kürt İsyanları, Truva Yayınları, İstanbul 2004.
• BULUT, Faik, Devletin Gözüyle Türkiye’de Kürt İsyanları, Yön Yayıncılık, İstanbul 1991.
• ÇAY, A. Halûk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, 4.bs., Ankara 1996.
• EDMONDS, C. J., Kurds, Turks and Arabs, Oxford University Press, London 1957.
• FIRAT, M. Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 5.bs., Ankara 1983.
• GOLOĞLU, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
• GÖKTAŞ, Hıdır, Kürtler İsyan–Tenkil, I, Alan Yayıncılık, İstanbul 1991.
• GÖLDAŞ, İsmail, Kürdistan Teâli Cemiyeti, Doz Yayınları, İstanbul 1991.
• I.Muhalifler II.Hoybun Nizamnamesi, Hariciye Vekâleti Yayınları, Hariciye Vekâleti Matbaası, Ankara t.y.
• JWAIDEH, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, (Çeviren: İsmail Çekem– Alper Duman), İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
• KABACALI, Alpay, Tarihimizde Kürtler ve Ayaklanmaları, Cem Yayınevi, İstanbul 1991.
• KAHRAMAN, Ahmet, Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil), Evrensel Basım Yayım, İstanbul 2003.
• KALAFAT, Yaşar, Şart Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992.
• KALMAN, M., Ağrı Direnişi 1926–1930, Pêrî Yayınları, İstanbul 1997.
• KİRİŞÇİ, Kemal–WINROW, Gareth M., Kürt Sorunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 5.bs., İstanbul 2007.
• KUTLAY, Naci, 21. Yüzyıla Girerken Kürtler, Pêrî Yayınları, İstanbul 2002.
• KUTLAY, Naci, İttihat Terakki ve Kürtler, Fırat Yayınları, 2.bs., İstanbul 1991
• KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, Türk–İngiliz İlişkileri (1919–1926), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1978.
• MUMCU, Uğur, Kürt–İslam Ayaklanması 1919–1925, Tekin Yayınevi, 2.bs., Ankara 1991.
• NİKİTİN, Bazil, Kürtler, (Çeviren: Hüseyin Demirhan–Cemal Süreyya), 4.bs., Deng Yayınları, İstanbul 1994.
• ÖKE, Mim Kemâl, Musul Kürdistan Sorunu 1918–1926, İrfan Yayımcılık, İstanbul 2003.
• RİŞVANOĞLU, Mahmut, Doğu Aşiretleri ve Emperyalizm, Boğaziçi Yayınları, 4.bs., İstanbul 1992.
• RİŞVANOĞLU, Mahmut, Saklanan Gerçek, II, Tanmak Yayınları, Ankara 1994.
• SASUNİ, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.Yüzyıldan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, Med Yayınları, İstanbul 1992.
• SÜSLÜ, Azmi, Mesud Fâni (Bilgili)’ye Göre Kürtler ve Sosyal Gelişimleri, Tanmak Yayınları, Ankara 1993.
• ŞADİLLİLİ, Vedat, Türkiye’de Kürtçülük Faaliyetleri, I, Kon Yayınları, Ankara 1980.
• Taşnak–Hoybun, (Editör: Yavuz Selim), İleri Yayıncılık, İstanbul 2005.
• TOKER, Metin, Şeyh Sait ve İsyanı, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş., İstanbul 1998.
• TOPLU, Abdulhadi, Tarih İçinde Anadolu Sakinleri ve İsyanlar– Ayaklanmalar, Ocak Yayınları, Ankara 1996.
• UMAR, Ömer Osman, Türkiye–Suriye İlişkileri (1918–1940), Fırat Üniversitesi Orta–Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2003.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Türkiye’de Etnik Çatışma, İletişim Yayınları, 3.bs., İstanbul 2006. 2. Makaleler
• ALAKOM, Rohat, “Hoybun Cemiyeti Üzerine Notlar”, Toplumsal Tarih, S. 59 (Kasım 1998), s. 58–61.
• AYTEPE, Oğuz, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri”, Tarih ve Toplum, 30 / 176 (Ağustos 1998), s. 55–58.
• AYTEPE, Oğuz, “Yeni Belgelerin Işığında Hoybun Cemiyeti”, Toplumsal Tarih, S. 58 (Ekim 1998), s. 50–55.
• CÖHCE, Salim, “Büyük Ermenistan’ı Kurma Projesinde Kürtlere Biçilen Rol”, I.Milletlerarası Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Güvenlik ve Huzur Sempozyumu, (27–28–29 Mart 2000, Elazığ), Bildiriler, Elazığ 2000, s. 511–525.
• DOĞANAY, Rahmi, “Cumhuriyet Dönemi İsyanlarının Mahiyeti”, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu, (17–19 Ekim 2001, Elazığ), Bildiriler, Elazığ 2002, s. 253– 262.
• Doğu Araştırma Merkezi Tehdit Araştırma Grubu, “Taşnak–Hoybun”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 14 (Nisan 1986), s. 74–77.
• İLDENİZ, Hüseyin, “Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Meydana Gelen Ayaklanmaların Dış Destek ve Bağlantıları”, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, (23–25 Ekim 1995, İstanbul), I,Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 640–649.
• KÖÇER, Mehmet, “Hoybun Cemiyeti ve Doğu Anadolu’daki Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Orta–Doğu Araştırmaları Dergisi, I / 2 (Temmuz 2003), s. 77–86.
• SARINAY, Yusuf, “Hoybun Cemiyeti ve Türkiye’ye Karşı Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV / 40 (Mart 1998), s. 207–244.
• SÜSLÜ, Azmi, “Rum–Ermeni–Hoybun İşbirliği ve Anadolu’daki Toplu Mezarlar”, Kıbrıs’ın Dünü-Bugünü Uluslararası Sempozyumu, (Gazi Mağusa 28 Ekim–2 Kasım 1991), Ankara 1993, s. 145- 167.