Deylem’de İslamiyetin Yayılması ve Zeydiler

Yıl 2010, Cilt: 7 Sayı: 1, 19 - 37, 01.12.2010

Aydın Çelik

Öz

Tarihi Milattan önceki devirlere kadar uzanan Deylemliler, İran’ın kuzeyinde yer alan Hazar Denizi’nin güneyindeki dağlık bölgede ikamet eden bir topluluktur. İslam orduları Sasani ordusunu mağlup ettiğinde, Sasani ordusunun içerisinde paralı asker olarak bulunan Deylemliler İslam dinine girdiler. Ancak Deylem bölgesinde yaşayanlar üç asır boyunca Müslüman akınlarına direndiler. 176/792’de Ali soyundan gelen Yahya b. Abdullah, Abbasiler devleti baskısından kaçarak Deylem bölgesine sığındı. O burada islamiyeti yaymaya başladı ve Deylemliler arasında Alevi mezhebi olan Zeydîlik bölgede yayılmaya başladı. Fakat, esasen 287/900 yılında buraya gelen yine Ali soyundan gelen Nasır li’l-Hakk lakaplı Hasan b. Ali el-Utruş’un, uzun sure Deylemli ve Gilanlılar arasında kalması neticesinde, İslamiyet burada yayıldı. Daha sonra Zeydîlik mezhebini benimseyen Deylemliler Alevi liderlerinin emrinde Taberistan’ın hâkimiyetini ele geçirdiler. Fakat bu hakimiyet uzun sürmedi ve Deylemliler kendi liderleri altında yeniden idareyi ele geçirdiler. Nitekim Deylemli olan Büveyhiler kısa bir süre sonra sahneye çikip Bağdat’ı ele geçirdiler 336/945

Anahtar Kelimeler

Zeydiler, Deylem, Gilan, İslâm, Şia

The Spreading of Islam in Deylam and Zaydids

Öz

Deylamites’ history goes on as long as before Christ. They were inhabiting in mountainous regions in south of Caspian Sea which is in Northern Iran . They were also employed as soldiers from the time of the Sassanid Empire. When the Muslims army defeated the Sassanid’s army, Deylamites’ mercenaries who had been among the Sassanid’s army, converted to Islam. However Deylamites living in their country resisted and fought back along three centuries when they were surrounded by Muslims armies. In 176 / 792 descendants of Ali, Yahya b. Abdullah fled to the Daylam region, escaped from the pressures Abbasid state. He began to spread the Islam among the Deylamites. Therefore the Zaydi doctrine spread among the Deylamites. Hasan b. Ali Otrûş who was also descendants of Ali, called by his nickname Naser le’l-Haqq came to Daylam and lived among the Deylamites and Gilitesin. As a result of a long time he lived there, Islam had been spread in the region. Afterwards, Deylamites joined the Zaydi doctrine. Then they occupied and control Tabaristan by the order of Alid leaders. But this control did not go on for a long time and finally the Deylamites’ commanders succeed to take the control of the Daylam. Büveyhids who were originally from Deylamites appeared after a short time and emerged area of History. They entered to Bagdad and took the control of the city in 336/945.

Anahtar Kelimeler

Zeydids, Daylam, Gilan, İslâm, Şia

Kaynakça

• Abbas Azzavî, “İbn Hassül’ün Türkler Hakında Bir Eseri” (Çev., Şerafettin Yaltkaya), Belleten, c. IV, Sa. 14-15 (Nisan-Temmuz), T.T.K., Ankara, 1994.
• Abbas İkbal Aştiyani, Târîhu İran Ba'de'l-İslâm (Gözden Geçiren, es-Sibai Muhammed Sibai; Arp. Çev, Muhammed Alaeddin Mansur), Kahire, 1989.
• Ahmed Ateş, “Deylem”, İ.A., c. 3, Eskişehir, 1997, s. 567-573.
• Ali Kaya, Deylem’den Dersim’e (İran’a Seyahat), Can Yay., İstanbul, 2001.
• Aydın Çelik, Fatımîler Döneminde Kahire Şehri, F.Ü. Orta Doğu Araştırma Merkezi Yay, Elazığ, 2008.
• Aydın Çelik, Kuruluş Dönemi Fatımîler Devleti –siyasî Tarihi (909-969), Ankara, 2007.
• el-Belâzurî, Fütûhu’l-Büldân, (Çev., M. Fayda), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1987
• el-İstahrî, Mesâliku’l-Memâlik, Leiden, 1937.
• el-Kazvînî, Zekeriya b. Muhammed, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-‘İbâd, Beyrut.
• el-Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali, Murûcu’z-Zeheb ve Me’âdinu’l-Cevher, (Thk, Saîd Muhammed el-Lehhâm), c. I-IV, Beyrut, 1994.
• Erdoğan Merçil, “Büveyhîler” T.D.V.İ.A., c. 6, İstanbul, 1992, s. 496-500.
• Mesela Fatımîler devletinin ordu teşkilatında önemli bir yere sahip olan Deylemli
• askerî taife - Türklerle birlikte- Kahire’de kendi isimleriyle bilinen bir mahallede (Hâretü’d
• Deylem) ikamet etmekteydiler Bkz. Aydın Çelik, Fatımîler Döneminde Kahire Şehri
• F.Ü.Orta Doğu Araştırma Merkezi Yay, Elazığ, 2008, s. 56,57, 122, 127. et-Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Târihu’t-Taberî,(Takdim, S. Cemil ‘Attâr), c. I-XIII, Beyrut, 1998.
• Fîruzabadî, el-Kâmusu’l-Muhît, Beyrut, 1987.
• Hakkı D. Yıldız, İslamiyet ve Türkler, Kamer Yay., İstanbul, 2000.
• Hudûdu’l-Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Magrib (Çev, A. Duman-M.Ağarı; Yayına Hazırlayan, V. Minorsky), İstanbul, 2008.
• İbn Fakih, Ebî Bekr b. Muhammed el-Hemedânî, Muhtasar Kitâbu’l-Büldân (Ed., M.J.De Goeje), Beyrut, (t.y.).
• İbn Havkal, Kitabu Sûreti’l-Arz, Beyrut, 1938.
• İbn Kesir, İmamuddin Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Çev.,M. Keskin), c. I-XV, İstanbul, 1994.
• İbn Miskeveyh, Tecâribu’l-Ümem ve Te’âkibu’l-Himem (Thk., Seyyid K. Hasan), c.1, Beyrut, 2003.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali, el-Kâmil fi’t-Tarih (Çev. A. Ağırakça), c. I-XII, 1985-1987, İstanbul, ( ty.).
• Kalkaşandî, Subhu’l-‘A’şa, fi Sınâ’ati’l-İnşâ, c. 4, Kahire, 1914.
• Muammer Gül, İslam’ın Bâtınî Çehresi Dağlar Çöller Bataklıklar, Bilge Kültür Sanat Yay, İstanbul, 2009.
• Tahsin Yazıcı, “Deylem” , T.D.V.İ.A., c. 9, İstanbul, 1994, s. 263-265.
• Vefâ Muhammed Ali, el-Hilâfetü’l-Abbasiyye fî ‘Ahdi Tasalluti’l-Büveyhiyyîn, İskenderiye, 1991.
• W. Madelung, “Taberistan”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Red, H.Dursun Yıldız), Çağ Yay., c. 5, İstanbul, 1988.
• Wilferd Madelung, Ahbâru Eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistan ve Deylemân ve Cîlân, Beyrut, 1987.
• Yakubî, Ülkeler Kitabı (Çev., M. Armağan), İstanbul, 2002.