Ortaçağ Türk Dünyasında Haberleşme Kurumları: Casusluk ve Postacılık Faaliyetleri

Yıl 2012, Cilt: 8 Sayı: 1, 173 - 211, 01.01.2012

Ahmet Altungök

Öz

Erken Ortaçağlarda İslam Öncesi Türk Devletlerinin kendilerine has posta ve casusluk faaliyetleri bulunmaktaydı. Posta ve casusluk faaliyetlerini birlikte yürüten eski Türk Devletleri bu alanda kısmen de olsa Çin posta ve casusluk teşkilatını örnek olarak almışlardır. Bunun dışında İslam sonrası dönemde kurulan Türk İslam Devletleri eski posta ve casusluk çalışmalarını Sâsânî posta ve casusluk teşkilatlarını örnek alacak şekilde yeniden düzenlemişlerdir. Elbette posta ve casusluk faaliyetlerinin kurumsal bir hale gelmesinde Abbasilerin önemli bir rolü bulunmaktadır. İslam öncesi dönemde birlikte yürütülen posta ve casusluk faaliyetleri, sonraki dönemlerde birbirlerinden ayrılarak düzenli iki ayrı teşkilat haline getirilmiştir. Devletin bekası ve toplumun asayişi açısından haberleşme faaliyetlerine oldukça önem veren Türk Devletleri; İslam sonrası dönemde olduğu gibi eski dönemlerde de gammazlık ve haber taşıma gibi hadiseleri hor karşılamalarına rağmen devletin ayakta kalabilmesi anlamında casusluk faaliyetlerini kutsal bir olgu olarak görmekteydiler. Bununla beraber gerek İslam öncesi ve gerek İslam sonrası dönemde Ortaçağ Türk devletlerinin kendilerine has haberleşme ve istihbarat alma yöntemlerinin olduğunu görmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Türk Devletleri, Haberleşme, Postacılık, Casusluk.

Communication Institutions of The Medieval Turkish World: Espionage and Postal Activities

Öz

Turkish States had specific post and espionage activities before Islam in early middle ages. Old Turkish States used to run post and espionage activities together and have partially modeled Chinese post and espionage organization in this field. On the other hand Turkish Islam States established in the period after Islam have rearranged their post and espionage activities by taking Sassanid organizations as example. For sure, Abbasids have a significant role in institutionalization of post and espionage activities. Post and espionage activities that were carried on together before Islamic period, were separated from each other in the following periods and established as two separate, regular organizations. Turkish States placed great importance to communication activities in terms of continuity of the state and peace of the society; thus even though they were disdainful of events such as tale-bearing and carrying information, they were considering espionage as divine activities for the survival of the state. Despite of this, we see that Medieval Turkish States had specific methods for communication and providing intelligence both pre and post Islamic periods.

Anahtar Kelimeler

Medieval Turkish States, Communication, Postal, Espionage.

Kaynakça

• ALPTEKİN, Coşkun, “Büyük Selçuklular”, Doğuştan Günümüze İslam Tarihi, c. 7, İstanbul, 1989, s. 95-211.
• ALTUNGÖK, Ahmet, Sâsânîler Dönemi Türk-Fars İlişkileri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ, 2006.
• ARIK, Feda Şamil, “Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar, I: Suçlar ve Cezalar”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 17, Sayı: 21, Ankara, (Trz), s. 3-50.
• BAKIR, Abdulhalik, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara, 2004.
• ……………….., “Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Dergisi, Ocak 2003, c. I, Sayı: I, Elazığ, 2003, s. 7-34.
• …………………, Emeviler ve Abbasiler Devrinde İstihbarat (Haber Alma ve Casusluk), Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Dergisi, Temmuz 2003, c. I, Sayı: 2, Elazığ 2003, s. 5-24.
• BARATOVA, Larissa, “Orta Asya’da ki Türk Kağanlığı (MS.600–800)”, (Çev. Başar Batur), Türkler, c. II, Ankara, 2002, s. 89-96.
• BARTHOLD, W. A, İslam Medeniyet Tarihi, (Çev. F. Köprülü), Ankara, 1973.
• BENNİSON, Amira K, The Great Caliphs: The Golden Age of the Abbasid Empire, New York, 2009.
• BOSWORTH, C. E, “The Political and Dynastic History of the Iranian World”, The Cambridge History of Iran; The Saljuq and Mongol Periods, (J. A. Boyle), New York, 1968, s. 1-202.
• “Administrative Literature”, Religion, Learning and Science in the Abbasid Period, (Edts. M. J. L. Young, J. D. Latham, R. B. Serjeant), New York, 1990, s. 155-167.
• BROSSİUS, Maria, The Persians, New York, 2006.
• BURSLAN, Kıvameddin, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul, 1943.
• GARTWHİTE, Gene R, The Persians, Blackwell Publishing, 2005.
• GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara, 2002.
• GİRİŞMEN, Roman, İran ez Aghaz ta İslam, (Trc. Muhammed Mu’in), Tahran, 1336.
• CHRİSTİAN, David, A History of Rusia, Central Asia and Mongolia, V. I, Victoria, 1998.
• ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, “Uygur Sarayına Gelin Giden Çinli Prensesler ve Bunun Arkasındaki Politik Gerçekler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı: 28, 29. İstanbul, 1975, s. 63-70.
• “Uygur-Çin İktisadî Münasebetleri (At-İpek Alışverişi, 744–840)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı: 34, İstanbul, 1985, s. 73-80.
• EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, Ankara, 1947.
• ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul, 2002.
• EROĞLU, Haldun, “Klasik Dönemde Osmanlı Devletinin İstihbarat Stratejileri”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXII, Sayı: 34, Ankara, 2003, s. 11-33.
• GOLDEN, Peter B, Central Asia in World History, New York, 2011.
• “Nomads and Sedentary Societies in Eurasia”, Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical Histor, (Edt. Michael Adas), Philadelphia, 2001, s. 71-115.
• GÖKSU, Erkan, “Kutadgu Bilig’e Göre Türk Savaş Sanatı”, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, c. 2, Sayı: 6, Kış, 2009, s. 265-281.
• GÖMEÇ, Sadettin, Uygur Türkleri Tarihi, Ankara, 2009.
• “İslam Öncesi Türk Tarihinin Kaynakları Üzerine”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 20, Sayı: 31, Ankara, 2000, s. 51-92.
• GUMİLEV, Lev N, Eski Türkler, Bakü, 1993.
• HAKİKAT, Rafi, Tarih-i Kûmis, Tahran, 1362.
• HAREKET, İbrahim, “Berid”, MEB İA, c. 5, s 498-501.
• HARTMAN, R, “Barid”, E. J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, V. II, (Edt. M. T. Houtsma), Leiden, 1993, s. 658-659.
• HAUSSIG, Hans Wilhelm, İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi, (Çev. Müjdat Kayayerli), Kayseri, 1997.
• HİTTİ, Phillip K, History of the Arabs, New York, 1968.
• HODGSON, M. G. S, “The Ismâ’îlî State”, The Cambridge History of Iran; The Saljuq and Mongol Periods, V. 5, (J. A. Boyle), New York, 1968, s. 422-482.
• ISTVAN, Zimonyi, “Notes on the Differences Between Bedouin and Inner Asiatic Nomadism”, Central Asia on Display, Proceedings of the VII. Conference of the European Society for Central Asian Studies, (Edts. Gabriele Rasuly, Julia Katschnig), Wien, 2004, s. 373-380.
• İBNU’L-BELHÎ, “Farsnâme”, (Çev. Abdulhalik Bakır, Ahmet Altungök) Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler, c. I, Ankara, 2008, s. 23-150.
• İBNU’L-HAVKAL, Suretü’l-Arz, (Trc. Cafer Şiar), Leiden, 1938.
• İBNU’S-SÂ’Î, “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Cariye Eşleri)”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, s. 151-267.
• İRAN UNESCO MİLLİ KOMİSYONU, “İranisha”, c. I, Tahran, 1966.
• İZGİ, Özkan, Kutluk Bilge Kültiğin Kağan ve Uygurlar, Ankara, 1986.
• İZGİ, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen Te nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989.
• “Kao-Ch’ang Uygurları Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı: 32, İstanbul, 1979, s. 1-10.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1991.
• Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi, İstanbul, 1955.
• Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, 1953.
• “Kültür ve Teşkilat”, Türk Dünyası El Kitabı, c. I, Ankara, 1992.
• KAŞGARLI Mahmûd, Divân-ı Lügâti’t-Türk, (Haz. Türk Dil Kurumu), Ankara, 2003.
• KAYAOĞLU, İsmet, İslam Kurumları Tarihi, Ankara, 1985.
• KOLBAŞI, Ahmet, “Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi Adlı Eserde, Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Hakkında Verilen Bilgilerin Değerlendirilmesi Üzerine Bir Deneme”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 13, 2002, s. 205-224.
• KOMİSYON, Geçmişten Günümüze Posta, (Komisyon Başk. Osman Tural), Ankara, 2007.
• KOMİSYON, İlk Müslüman Türk Devletleri, (Edt. Sadi S. Kucur), Eskişehir, 2011.
• KONUKÇU, Enver, Kuşan ve Akhun Tarihi, Ezurum, 1971.
• KÖPRÜLÜ, M Fuad, W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 2004.
• İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yayınları, İstanbul, 2005.
• “Berîd”, MEB İA, c. 2, s 541-549.
• KÖYMEN, M Altay, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilatı ve Hayatı”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 4, Sayı: 6-7, Ankara, 1966, s. 84.
• Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Alparslan ve Zamanı, C. III, Ankara, 1992.
• KRAMERS, J. H, “Üsküdâr”, E. J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913- 1936, V. VIII, (Edt. M. T. Houtsma), Leiden, 1987, s. 1054.
• KURBANOV, Aydoğdu, The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis, Berlin, 2010.
• LAMBTON, A. K. S, “The Internal Structure of the Saljuq Empire”, The Cambridge History of Iran; The Saljuq and Mongol Periods, (J. A. Boyle), New York, 1968, s. 203-302.
• LİGETİ, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, (Çev. Sadrettin Karatay), Ankara, 1998.
• LİU, Xinru, The Silk Road in World History, New York, 2010.
• “The Silk Road; Overland Trade an Cultural İnteractions in Eurasia”, Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, (Edt, Michael Adas), Philadelphia, 2001, s. 151-180.
• LUNG, Rachel, Interpreters in Early Imperial China, Amsterdam, 2011.
• MERÇİL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1985.
• MERİ, Joseph W, “Post or Barid”, Medievel Islamic Civilization; An Ancyclopedia, New York, 2006, s. 631-632.
• MEŞKÜR, M. Cevad, Tarih-i İran Zemin, Tahran, 1366.
• MİFSUD, Manwel, Loan Verbs in Maltese; A Descriptive and Comparative Study, Brill, 1994.
• NAJJAR, Fauzi M, “Farâbî’s Political Philosophy and Shi’ism”, Studia Islamica, c. 14, Paris, 1961, s. 57–72.
• NEFİSÎ, Said, Tarih-i Temeddün-i İran-i Sâsân, Tahran, 1331.
• NİZAMÜ’L-MÜLK, Siyasetname, (Haz. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1982.
• ONAT, Hasan, “Şiiliğin Doğuşu Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 36, Ankara, 1997, s. 79-118.
• ORKUN, Namık Hüseyin, Eski Türk Yazıtları, İstanbul, 1936.
• ORTAYLI, İlber, Türkiye İdare Tarihine Giriş, Ankara, 1996.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara, 1979.
• Türk Kültür Tarihine Giriş, c. 1, Ankara, 1978.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Casus”, TDV İA, c. 7, s. 166-169.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G, “Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsteşrid’in Katli Meselesi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı: 39, İstanbul, 2004, s. 1-35.
• PAYDÂŞ, Kâzım, “Emir Timur’un Fetihlerinde Haber Alma Teşkilatının Önemi”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 28, Sayı: 46, Ankara, 2009, s. 35-52.
• PEHLİVANLI, Hamit, “Eski Türkler ve Selçuklularda İstihbaratçılık”, Türkler, c. 5, Ankara, 2002, s. 279-280.
• REİSNEYA, Rahim, Azerbaycan der Seyri Tarih-i İran, Tahran, (Trz).
• SARAY, Mehmet, “İdeal Bir Diplomatın (Elçinin) Ortaya Çıkışı”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 50, 2005/1, s. 1196-1209.
• SİCKER, Martin, The pre-Islamic Middle East, Greenwood, 2000.
• SİNOR, Denis, Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı, (Çev. Talat Tekin), İstanbul, 2002.
• SOBİEROJ, Florian, “Mutezile ve Tasavvuf”, (Çev. Salih Çift), Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültes Dergisi, c. 10, Sayı: 1, Bursa, 2001, s. 273-296.
• STRANGE, Guy Le, Palestine Under the Moslems, New York, 2010.
• SU, Kâmil, Uygurlar ve Uygur Medeniyeti, Balıkesir, 1938.
• SYKES, P. M, A History of Persia, c. II, London, 1915.
• ŞAHÎD, İrfan, Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, C. 1, Harvard University Press, 1995.
• et-TABERİ, M Cerir, Tarih-i Taberi Tercemesi, c. II, Konya, 1982.
• TANERİ, Aydın, “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, Ankara DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 5, Sayı: 8-9, Ankara, 1967, s. 75-189.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler, c. 1, 2. Türk Tarih Kurumu Yay, Ankara, 1995.
• “Çinli Diplomat Ch’ang Sun-Sheng’ın Gök-Türkleri Bölmek İçin Hazırladığı Raporlar”, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı: 1-2, Ankara 1995, s. 417-435.
• TEKİN, Talat, Orhun Yazıtları, İstanbul 1998.
• TETLEY Gillies E, The Ghaznavid and Seljuk Turks, Poetry as a Source for Iranian History, New York, 2009.
• USER, Hatice Şirin, “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”, Bilig, Sayı: 39, Ankara, 2006, s. 219-238.
• UYAR, Mustafa, “Hinduşah Nahçivanî’ye Ait Düstur el-Kâtip fi-Tayin elMeratib Adlı Eserde Casusluk Anlayışı”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXIV, Ankara, 2005, s. 281-289.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Giriş, Ankara, 1984.
• YAKUBİ, Ahmed bin İshak, Tarih-i Yakûbî, c. I, (Trc. Muhammed İbrahim Ayeti), Tahran, 1382.
• YAKÛT el-HAMEVÎ, Mu‘cemu’l-Buldân, Leiden, 1959.
• YAZICI, Nesimi, “Klasik İslam döneminde Haberleşme Kurumu ile İlgili Bazı Mülahazalar”, İkinci İslam İlimleri Kongresi Tebliğleri, İstanbul, 1981, s. 377-386.
• YILDIRIM, Recep, Uygarlık Tarihine Giriş, İlkçağ Tarih ve Uygarlıkları, Ankara, 2004.
• ZELİN, Madeleine, “The Yung-cheng Reign”, The Cambridge History of China, V. 9, New York, 2002, s. 183-227.
• WHİTEHOUSE, David, Andrew Williamso, “Sâsânîan Maritime Trade”, Iran, (The Biritish Institute of Persian Studies), V. XI, London, 1973, s. 29-50.