Ayrılıkçı Zihnin Ürünü: Selefîlik-Vehhâbîlik İlişkisi Meselesi

Yıl 2023, Sayı: 1, 103 - 136, 30.09.2023

Ahmet Yağdı

Öz

Kur’an, müslümanları ittifak olmaya çağırırken bir kısım müslümanlar ortak paydayı kaybetmiş kolayca çeşitli gruplara ayrılmıştır. Radikal, dışlayıcı dinî gruplar İslam’ı kendi oluşturdukları düşüncelerden ve inançlardan ibaret saymaktadırlar. Bu tür dinî oluşumlar kendisi gibi olmayanları ötekileştirme eğilimi göstermek ile birlikte aynı zamanda anlamı barış ve selamet olan İslam’ı şiddet, savaş ile yayma mücadelesi içindedirler. Bugün küresel ölçekte müslümanların şiddet-terör gibi sorunlar ile karşılaşmasına sebep olmuşlardır. Bu tür sebeplerden dolayı incelemeye çalıştığımız Selefilik kavramı, mezhep olmamakla birlikte bir kısım dinî gruplarca benimsenen zihniyet, yöneliş, söylem, yöntem ve metot olarak karşımıza çıkmaktadır. Selefî zihniyetin ilk üç nesli kapsadığı düşüncesi ön plandadır. Selefilere göre, dinin özünü bu nesiller oluşturmakta ve dinî metinlere literal-rivayetçi yaklaşım ile nasların her devirde muhafazası gerektiğine inanılmaktadır. Selefilik, bu ilk üç neslin dini anlama ve yorumlama yöntemini benimseyen İbn Teymiyye (öl. 728/1328) ve öğrencisi İbn Kayyım el-Cevziyye (öl. 751/1350) ile düşünce sistemine evrilmiştir. Daha sonra gelen selefî gruplar eserlerinde ise sürekli ilk üç nesle atıf yapmış ve onları dini anlamada, yorumlamada otorite kabul edip günümüze kadar gelen dinî birikimi göz ardı ederek dinî alanı kısıtlanmış ve farklı düşünen müslümanlar keyfî bir şekilde tekfir edilmiştir. 18. yüzyıla gelindiğinde ise Muhammed b. Abdulvehhâb (öl. 1202/1792) ile toplumu bid‘atlerden arındırma, tevhidi yayma ve şirkten insanları sakındırma, dini ihya etme amacıyla selefî düşünce tarzı yeniden gündeme gelmiş ve Vehhâbî da‘vetin arka planında selefî düşünce tarzı yer etmiştir. Selefî birikimden dolayı Vehhâbîler kendilerini selefî olarak tanımlamaktadır. Muhammed b. Abdulvehhâb, kendi da‘vetini halka benimsetmek için ve daha rahat hareket alanı bulmak için Suûd emiri Muhammed b. Suûd ile 1744’te Dir’iyye antlaşması yapmıştır. 19. yüzyıldan itibaren ise müslümanların yeniden öze dönüşü gerçekleştirmesi, ilerleme göstermesi için Neo-Selefilik tanımlaması kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Selef, Selefilik, Vehhâbîlik, Muhammed b. Abdulvehhâb, Neo-Selefilik

Kaynakça

• Akl, Nâsır b. Abdülkerim. İslâmiyye lâ Vehhâbîyye. Riyad: Vezaratü’l Evkaf ve'd-Da‘ve ve’l-İrşâd, 1432/2011.
• Abdurrahman, İdris. Mefhum-u selefiyye. Nijerya: Munazzamatü’s Sekâfeti’l İslamiyye, 1441/2020.
• Ammâra, Muhammed. es-Selef ve’s-selefiyye. Kahire: Vezarâtü'l-Evkaf ve'ş-Şüûni'l İslamiyye, 1429/2008.
• Akdoğan, İsmail-Kalaycı, Rıdvan. “Suudi Arabistan’da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabilik”, Türkiye Ortadoğu Çalışmalar Dergisi 1/1 (Mayıs 2014), 158.
• Altun, Bekir. “Türkiye Selefîliği ve Vehhâbîliği” Selefilik, haz. Mehmet Çelenk.160. Ankara: Nobel Yayınları, 2022.
• Akçalı, Yunus. “Modern Selefik’in Gelişimi”, Orta Doğu’da Devlet Altı Gruplar. haz. Erkan Ertosun “vd” .254-255. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Büyükkara, M. Ali. İhvan’dan Cuheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Büyükkara, M. Ali. Çağdaş İslâmi Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Büyükkara, M. Ali. Arap Dünyasında Selefilik ve Selefi Hareketler. İstanbul: Yarın Yayınları, 2015.
• Büyükkara, M. Ali. Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Büyükkara, M. Ali. “11 Eylül’de Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, Dini Araştırmalar Dergisi 7/29 (Haziran 2004), 206.
• Büyükkara, M. Ali. “Vehhâbilik’ten Işid’e Günümüz Selefiliği”, Selefilik. haz. Doğan Kaplan. 23. Konya: Necmettin Erbekan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Büyükkara, M. Ali. Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Bozkurt, Mehmet. “Selefî Anlayıştan Ehl-i Sünnet Kelâmına Geçişte İmâm’ı A‘zam Ebû Hanife”. Devirleri Aydınlatan Meş‘ale İmâm’ı-A‘zam Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı, ed. Ahmet Kartal-Hilmi Özden. 211. Eskişehir: Eskişehir Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Bozkurt, Mehmet., “Selefiliğin Tarihsel Gelişimi ve Felsefi Alt Yapısı”, Tesam Akademi Dergisi 3/1 (Ocak 2016), 11-12. Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l’-fırâk. Beyrut: Dâru’l Âfâki’l Cedîde, 1397/1977.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa el-Beğâ. 9 Cilt. Dımaşḳ: Dâru'l İbn Kesîr, 1414/1993.
• Brydges, Harford Jones. Mûcez li't-Târîhi’l-Vehhâbî. çev. Uveyzâ el-Cühenî. Riyad: Dâru’l Melik Abdülaziz, 1425/2004.
• Buti, Ramazan. es-Selefiyye: Merhaletün zemeniyyetün mübâreke. Dımeşk: Dâru’l Fikr, 1408/1988.
• Cevherî, Ebû Nasr, İsmail bin Hammâd. es-Sıhâh tacül lüğa ve sıhâh el-arabiyye, thk. Ahmed Abdülğafür Attâr. Beyrut: Dâru'l-İlmi li'l-Melâyîn, Beyrut, 2.Basım, 1399/1979.
• Cüdeyî, Abdullah. Akidetü’s-selefiyye. Riyad: Dâru’l İmam Malik, 1416/1995.
• Çağatay, Neşet-Çubukçu, İbrahim. Siyasi-İtikâdî İslâm Mezhepler Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1967.
• Dahlân, Zeynî. ed-Dürerü's-seniyye fi'r-reddi ʿale'l-Vehhâbiyye. Mısır: Mektebetü’l Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1369/1950.
• Dımaşkî, Ebü’l-İz. Şerhü’t tahaviyye fi’l akideti’s-selefiyye. thk Ahmed Şâkir. Riyad: Vezaratü'ş-Şüûni'l İslamiyye ve’l Evkaf ve'd-Da‘ve ve’l İrşad, 1418/1997.
• Deniz, Yıldırım. Orta Doğu’da Selefilik. Ankara: Nobel Yayınları, 2021.
• Emin, Ahmed. Züamâü’l-ıslâh fi'l-asri'l-hadîs. Kahire: Mektebet-ü Nâhzati’l Mısriyye, 1367/1948.
• Ecer, Ahmet Vehbi. Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri. Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2001. 64.
• Eserî, Abdullah b. Abdülhamid. el-Veciz fi akideti’s-selefi’s-salihi e. İstanbul: Guraba Yayınları, 1418/ 1997. Eş’ari, Ebu’l Hasan. Makâlâtü’l İslâmiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l Asriyye, 1411/1990.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakub. el-Kamusu’l-muhit. thk. Enes eş- Şâmî, Câbîr Ahmed. Kahire: Dâru’l- Hadis, 1429/2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri Tarihi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Gazzâli, Ebu Hâmid Muhammed. İlcâmü’l-avâm ‘an İlmi’l-Kelâm. Cidde: Dâru’l Minhâc, 1439/2017.
• Gusn, Süleyman. el-Havâric: neşetühüm, fırkahüm. Riyad: Dâru Künüz-i İşbiliyye, 1430/2009.
• Gümüşoğlu, Hasan. Fıkhî Mezhepler Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Hasenî, Ali Hoşafçı. Selefilik Adı Altındaki Görüşlere Selefice Cevaplar. İstanbul: Yasin Yayınları, 2015.
• Hilâlî. Selim. Limaza ihtartü menhece's-selef. Kahire: Dâru Ehl-i Hadis, 1420/1999.
• Herras, Muhammed. Hareketü’l vehhabiyye. Riyad: Darü’s-Sünne, 1428/2007.
• İşçan, M. Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• İşcan, M. Zeki. “Selefiliğin Temel Esasları ve Sosyo-Politik Arka Planı”. Tarihte ve Günümüzde Selefilik, ed. Ahmet Kavas. 92-93. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• İşçan, M. Zeki. “Selefiliğin Şiilik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret ve Şiddet Söylemi”. e-makalât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 6/2 Güz 2013.
• İskenderoğlu, Muhammer. “Önsöz”, Günümüz Selefiliği, Tasfiyeci, Siyasi ve Cihadi Eğilimler, ed. Muammer İskenderoğlu. 11. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• İbn, Bâz, Abdül Aziz. Muhammed b. Abdulvehhab-da‘vetuhu ve siratühü. Riyad: Daru’l Kâsım, 1418/1997.
• İbn, Abdulvehhâb, Muhammed. Keşfü'ş-Şübühât. Riyad: Vezaratü’l Şuûni’l İslâmiyye ve’l Evkâfi ve Da‘veti ve’l İrşâd, 1418/1997.
• İbn, Abdulvehhâb, Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. Mısır: Mektebet-ü‘l Ulum-i ve’l Hikem, 1429/2008.
• İbn, Abdulvehhâb, Muhammed. el-Usulü’s-selâse ve edilletüha. Riyad: Vezaratü'l-Evkaf ve'ş-Şuuni'l-İslamiyye, 1420/1999.
• İbn, Abdulvehhâb, Muhammed. el-Vâcibâtü’l mütehattimatü’l ma‘rifetü ala külli müslimin ve müslimetin. Riyad: Mektebü’l Himme, 1418/1997.
• İbn, Gannâm, Ebu Bekr. Târîhu Necd. Beyrut: Dâru’ş-Şuruk, 1415/1994.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2018.
• İbn, Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l arap. thk. Haşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Dâruʼl-Meʻârif, 1119/1707.
• İbn, Bişr, Osman. Unvânu’l-mecd fi târihi Necd. Riyad: Dâru’l Melik Abdülaziz, 1402/1982.
• İsfahânî, Râğıb. el-Müfredât fi garibi’l-Kur’an. thk. Nizar Mustafa el-Bâz. Mekke: Mektebetü’n-Nezzâr, ts.
• İbn, Hazm, Ebû Muhammed, el-Fasl fi'l milel ve'l- ehvâ ve'n-nihal. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selâmi’l-Âlemiyye, 1348/1929.
• İğde, Muhyettin. Siyâsî İtikâdî Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Kubat, Mehmet. İslam Mezhepler Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. Çağdaş İslami Akımlar ve Sorunları. Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
• Kûsî, Müfrîh b. Süleyman. el-Menhecu's-selefi-tarifuhu tarihihu mecalâtuhu kavaiduhu hasâisuhu. Riyad: Dâru’l-Fazile, 1423/2002.
• Kerim, Abdüsselâm. Usul-i da‘veti’s-selefiyye. Kahire: Darü’l Minhâc, 1433/2012.
• Kanevcî, Muhammed. Katfu’s-semeri fi beyâni akîdeti ehl-i eser. Riyad: Vezaratü'ş-Şuuni'l İslamiyye ve’l Evkafi ve Da‘veti ve’l İrşâdi, 1421/2000.
• Kattan, Ahmet-Tahir, Muhammed. İmamü’t-tevhid Muhammed b. Abdulvehhâb. İskenderiyye: Darü’l İmân, y.y. Kubat, Mehmet. “Selefiyye ile Neo- Selefîliğin Kesişen ve Ayrışan Yönleri", İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler 6/2 Haziran 2017, 1-19.
• Koca, Ferhat. İslam Düşüncesinde Selefilik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016), 12.
• Kutlu, Sönmez. “Gelenekçi-Zâhirî İslâm Anlayışının Zihniyet Analizi: Epistemolojik, Teolojik, Kültürel Temelleri”, Zâhirî ve Selefî Din Yorumu haz. Sönmez Kutlu. 19-22. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Kutlu, Sönmez. Vehhâbîlik, İslam Mezhepler Tarihi. haz. Hasan Onat-Sönmez Kutlu Ankara: Grafiker Yayınları, 2018,
• Çelenk, Mehmet. “18. Asırda Tasavvuf ve Vehhâbîlik”, Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 414-429. Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2021.
• Koca, Ferhat. İslam Düşüncesinde Selefilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Arka Planı. İslam düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Keskinoğlu, Osman. İslâm Dünyası Dün ve Bugün. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1964.
• Korkmaz, Sıddık. “Selefiliğe Karşı Reddiyeler”, Tarihte ve Günümüzde Selefilik, ed. Ahmet Kavas. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi'u’s-sahîh, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 4 Cilt. Kahire: Matbaatü’l Bâbî el-Halebî, 1374/1955.
• Nâfi, Mûsâ "vd". (ed.). Arap Dünyasında Selefilik ve Selefi Hareketler. İstanbul: Yarın Yayınları, 2016.
• Nâfi, Mûsâ. ez-Zâhiretu’s-selefiyye. Doha: Dâru'l Arabiyye, 1435/2014.
• Osman, Muhammed Fethî. es-Selefiyye fi'l-müctemeâti’l-muâsıra. Kuveyt: Dâru’l Kalem, 1401/ 1981.
• Onat, Hasan. İslam Ortak Paydası ve Mezhep Gerçeği (İstanbul: Endülüs Yayınevi, 2020), 23-25 Ömer, Abdullah. Fehmü’s-selefi’s-sâlihi li’n-nususi’ş-şer‘iyyeti ve’r-raddi ale’ş-şübühâti. Riyad: Mektebetü’l Melik, 1437/2015.
• Özafşar, M. Emin. “Günümüz Zâhirî-Selefî Çevrelerin Hadis Algısı ve Literalizm Sorunu”, Zâhirî ve Selefî Din Yorumu, haz. Sönmez Kutlu. 218. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Öz, Mustafa, Ana Hatlarıyla İslam Mezhepler Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017, 257.
• Raymond, Jean. Vehhabilerin Ortaya Çıkışı, trc. Ramazan Adıbelli. Adana: Karahan Yayınları, 2010.
• Rızâ, M. Reşid. el-Vehhâbiyyûn ve'l-hicâz. Kahire: Matbaatü’l Menâr, 1344/1925.
• Sabri, Eyüp. Vehhâbilîk Tarihi, haz. Rabia Şişman. İstanbul: ÖnsözYayınları, 2016.
• Semrî, Sa‘di bin Hamûd. Da‘vetü’s-selefiyye. Beyrut: Dâru'l-Beşâiri'l-İslâmiyye, 1441/2020.
• Selîm, Amr Abdulmun'im. Şerh-u usûli'd-davet'us-selefiyye-allâme muhaddis-şeyh Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. Mısır: Dâru’z Ziyâ, 1423/2002.
• Sılî, Seyyid. el-Akidetü’s-selefiyye beyne’l imam İbn Hanbel ve’l-imam ibn Teymiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1993.
• Sâbunî, İsmail b. Aburrahman. Akidetu’s-selef ve ashâbu’l-hadis. thk. Nasır Abdurrahman b. Muhammed el-Cud’î. Riyad: Dâru’l-'A‘sime, 1419/1998.
• Sönmez, Vecihi., “Selef düşüncesinin Tarihi Arka Planı ve Selefilik”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 9/10 (2010), 172.
• Şehristânî, Tâcüddin. el-Milel ve’n-nihal. Beyrut: Dâru’l Kütüb ve İlmiyye, 1413/1992.
• Şeker, M. Fatih. Osmanlılar ve Vehhabilik. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• Şahin, Hüseyin. “Dini-Politik Bir Hareket Olarak Teşekkül Sürecinden Günümüze Vehhabilik”, Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (Aralık 2022), 622
• Şahin, Hanifi. “İhya/Islah Hareketleri ve Selefilik İrtibatı”, Selefilik, haz. Doğan Kaplan. 23. Konya: Necmettin Erbekan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Turkî, Ebu Umeyr. Tevhid imamı Muhammed bin Abdulvehhâb. İstanbul: Kitap ve Sünnet Yayınları, 2013.
• Timür, İhsan. “Ehl-i Sünnet’e İnhisarcı Yaklaşım: Çağdaş Selefî Çevrelerde Matürîdilik Karşıtlığı”, Ehl-i Sünnet, haz. Mustafa Aykaç. 424. İstanbul: Ensar Yayınları, 2020.
• Türkel, Rıfat. “Vehhâbîlik”, İslam Mezhepler Tarihi, haz. Mehmet Saffet Sarıkaya. 290. Sakarya: Nobel Akademik Yayınları, 2020.
• Türkel, Rıfat. “Suûdî Arabistan Dışında Vehhâbîlik Etkisi”, Selefilik, haz. Doğan Kaplan.134. Konya: Necmettin Erbekan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Türkel, Rıfat. “Etkileri Açısından Vehhâbîlik”, International Journal of Social Science, 8/6 (Ekim 2013), 704-713.
• Türkel, Rıfat. “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 216.
• Torun, Dilek. “Selefilik, Vehhâbîlik, Tasavvuf”, Tematik Tasavvuf Toplantıları haz. Ahmed Cahid Haksever. 20-22. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2019.
• Uludağ, Süleyman. İslam Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Useymin, Muhammed b. Salih. el-Kavlü’l müfid.(Riyad: Dâru İbn Cevzi, 1424), 12-15. Ülkü, Hayatî. Mezhepler Tarihi. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2015.
• Yurdaydın, Hüseyin Gazi. İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1971.
• Zehra, Muhammed b. Mustafa, İslam’da İtikâdi, Siyasi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya. Ankara: İmaj Yayınları, 2004.
• Watt, Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Sarkaç Yayınları, 2010.