İşârî Tefsirin Mahiyetine Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 2, 77 - 94, 30.03.2024

Ömer Bozkurt

https://doi.org/10.5281/zenodo.10889579

Öz

Bu araştırmada bir tefsir yönelimi olarak görülen “işârî tefsirin” mahiyetine dair bazı tetkikler yaptık. Tefsir ilmi dahilinde değerlendirilen bu yönelimin çerçevesinin çizilmesi için tefsir ilminin mahiyeti üzerinde de tefekkür etmek elzemdir. Buna binaen söz konusu araştırmamızda evvel emirde tefsir ilminin mahiyeti üzerinde kısaca duracak ardından işârî yönelimlerin çerçevesini, ifade ettiğimiz bazı dinamiklerden hareketle tetkik etmeye çalışacağız. Tüm bu araştırma ve analizlerimiz sonucunda işârî yönelimlerin ne salt hakikat ne de tefsir veyahut te’vil olarak isimlendirilemeyeceği kanaatine vardık. Makalemizin sınırları dar olduğundan; te’vil, yorum, yöntem, kıyas, teknik gibi ifadeleri semantik ilmi veçhesiyle inceleyemedik ancak bu noktada yapılmış araştırmaların tahlil sonuçlarını verdik. Binaenaleyh bunlara sathî bir veçhile değindik. Araştırmalarımız neticesinde ulaştığımız sonuca göre; te’vil, istinbat, yorum ve makalemizin girişinde analizini yapmaya çalıştığımız tefsir gibi kelimeler, bir aklî çabanın, meşguliyetin ürünü olduğunu çağrıştırmaktadır. Halbuki âyetlere işârî açılımlar getirenlerin kendi ifadelerine göre onlar bu açılımları kesinlikle kendi beşerî çabaları sonucu kesb etmemişlerdir. Tabiri caiz ise onlara yazdırılmıştır. Bazı müfessirlerin, bu bilgileri Allah’ın (c.c.) ilhamı/lütfu ile sezgi yoluyla alındıkları üzerine çokça vurgu yaptığı görülmektedir. Bu meyanda söz konusu vurgularının görmezden gelinerek bu bilgilerin eserlerinde arz edilmesine; bir tür kıyas ile elde edilmiş istinbat, bir tür irfanî te’vil veyahut yorum, yöntem veya bir tür teknik olarak isimlendirilmesi sağlıklı olmayacaktır kanaatindeyiz. Bununla birlikte neden böyle bir yargıya vardığımızı ve sonuç olarak ne yapmamız gerektiğine sonuç kısmında yer verdik.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasavvuf, İşârî, Te’vil, Vehbî Bilgi.

Kaynakça

• Akif Koç, Mehmet. Tefsir. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Akpınar, Ali. “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî’nin Besmele Tefsiri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/9. (2002). 53-92.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Aydın, Atik. “Taberî’nin Kur’ân Anlayışı ve Te’vîl Tercihleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1. (2010). 271-293.
• Bedir, Ahmet. “Kuşeyrî’nin Letâʾifü’l-işârât Adlı Tefsirinde Besmele’nin Yorumu”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/4 (2000). 189-213.
• Beşer, Hacı Bayram. Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî’nin, Tasavvuf Anlayışı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007). 73-100.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 5. Basım, 2010.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 24. Basım, 2013.
• Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’ân Yorumu. İstanbul: İfav Yayıncılık, 1. Basım, 2018.
• Çelik, Muhammed. “İşâri Tefsirin Sınırları ve Elmalılı Hamdi Yazır’da İşârî Tefsir”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2. (2002). 1-29.
• Demirci, Muhsin. Tefsire Giriş. İstanbul: İsam Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyrîden İbn Arabî’ye, İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşârî Yorumdan Tahkike Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013). 121-142.
• el-Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Sabr - Süleyman el-Harş. Riyad: Dâru’t-Tayr, 1988.
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhibbiddin el-Hatîb. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’s-Selefiyye, 1. Basım, 1400.
• el-Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed. Tefsir’u-bahri’l-muhît. thk. Zekeriyya Abdu’l-Mecid-Ahmed Necerli. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• el-Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu ehli’l-medinetü’l-fâzıla. thk. Dr. el-Bir Nasrî Nâdir. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 2. Basım, 1986.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmet Yusuf Necati - Muhammed Ali Neccâr. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1983.
• el-Kâfiyeci, Muhyiddin Muhammet b. Süleyman. et-Teysir fî kavâid-i ilmi't-tefsîr. thk. Muhammet Hüseyin ez-Zehebî. Kahire: Mektebtu’l-Kutsi, 1. Basım, 1998.
• el-Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm. Letâ’ifü’l-işârât. thk. Abdullatif Hasan Abdurrahman. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2007.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. thk. Fatma Yusuf el-Haymî. 10 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 2004.
• er-Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyn. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed et-Tâhir b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
• es-Semerkândî, Ebu’l-Kâsım b. Ebî Bekr. es-Sevâdü’l-âzâm. İstanbul: Yasin Yayınevi, ts.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tefsîru’s-Semerkandî -Bahru’l-‘ulûm-. thk. Ali Muhammed Muavvız vd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• es-Suyûtî, Celâleddin Abdurrahmân. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâlim Haşim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 4. Basım, 2012.
• et-Tûsî, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed es-Serrâc. el-Lüma‘. thk. Abdulhâlim Mahmud -Abdulbaki Serur. Mısır ve Irak: Dâru’l-Kutübi’l-Hadis ve Mektebetü’l-Müsennâ. 1960.
• et-Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Abdurrezak Sad- Hüseyin Muhammed Ali. Dâru’l-Harem li Turâsi’l-Arabî, 2004.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe. 1976.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilü’l-irfân fî ulumi’l-Kur’ân. Kahire: İsa el-Halebi Matbaası. 1918.
• ez-Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Marife. 2006.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. thk. Halil Me’mun Şiha. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 3. Basım, 2009.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kılıç, M. Erol. “İbn Arabî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/493-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kutluer, İlhan. “Felek”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/303-306. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Mazharî, Senâullah Pânîpetî. Tefsîru’l-Mazharî. thk. Ahmed Îz, İnaye. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 2004.
• Mert, Muhit. “Kelâmcıların Tanım Kuramları”. Kelâm Araştırmaları 2/1 (2003), 81-92.
• Molla Fenârî, Şemsuddîn Mehmed b. Hamza. Aynu’l-âyân. İstanbul: Derseâdet Rıfat Bey Matbaası, 1914.
• Öztürk, Mustafa. “Müteşâbih Kavramı Bağlamında ‘Tefsir Usûlü’nün (Ulûmü’l-Kur’ân) Mahiyeti ve Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Bilimname 15/2. (2008). 29-46.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Halleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Spinoza, Benedictus de. Ethica. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Yayınları, 10. Basım, 2020.
• Sülün, Murat. “İşârî Yaklaşımlar”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu. İstanbul, 2012.
• Sülün, Murat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’ân’a İşârî Yaklaşımlar”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu. 111-148. İstanbul, 2012.
• Şimşek, M. Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 13. Basım, 2016.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. nşr. Abdulvehhâb Ebu’n-Nûr - Kâmil Bekrî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1985.
• Türcan, Saliha. “Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümünde İbn Kesir’in Yeri”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 4/3.(Eylül 2019), 337-363.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 1. Basım, 2015.
• Yılmaz, H. Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar.