“VASİYYETÜ’L-ÂRİFÎN” ADLI ESERDE DUDAK UYUMU SÜREÇLERİ

Yıl 2023, , 96 - 109, 30.12.2023

Lana Alanezi , Ali Osman Yalkın

https://doi.org/10.55580/oguzhan.1331323

Öz

18. yüzyılda Abdu'r-Rahmân-ı Darîr tarafından kaleme alınan Vasiyyetü'l-Ârifîn, İslam dininin öğretilmesi amacıyla yazılmış, Klasik Osmanlı Türkçesi Dönemi’ne ait bir eserdir. Bu eser, Türkiye Türkçesine geçiş dönemindeki 18. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde dudak uyumu süreçlerinin gelişimini göstermesi açısından büyük öneme sahiptir. Eserde bulunan sözcük yapıları incelenerek dar-düz ve dar-yuvarlak ünlülerin sözcük kök ve tabanlarındaki, alıntı dil birimlerindeki ve eklerdeki durumları değerlendirilmiştir. Bu, Türk dilinin o dönemdeki ses yapısına ve dudak uyumu fenomenine dair önemli bilgiler sunmakta ve dilin evrim sürecindeki ses değişmelerinin anlaşılmasına yardımcı olmaktadır.
Vasiyyetü'l-Ârifîn adlı eserde, dudak uyumuyla ilgili ilerlemelerin yanı sıra dudak uyumu sürecine aykırı örnekler de gözlemlenmiştir. Metindeki dudak uyumsuzlukları, yeni bir uyumsuzluk biçimi de oluşturmuştur. Buna göre, bazı durumlarda eklerde ve alıntı dil birimlerinde meydana gelen düzleşme veya yuvarlaklaşma nedeniyle “tersine uyumsuzluk” şeklinde nitelendirilebilecek yeni uyumsuzluklar belirlenmiştir. Eserdeki dudak uyumu süreçleri üzerine yapılan inceleme sonucunda Türkçe kökenli sözcüklerin bir kısmında dudak uyumunun yeniden sağlandığı, yabancı kökenli sözcüklerin genellikle uyumsuz olan orijinal biçimleriyle kullanıldığı, alıntı dil birimlerinde uyum sürecinin belli bir aşamaya ulaştığı görülmüştür. Eklerde ise uyum sürecinin önemli ölçüde geliştiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Vasiyyetu, dudak uyumu, ekler, alıntı ögeler, Osmanlı Türkçesi.

LABIAL HARMONY PROCESSES IN THE WORK NAMED “VASİYYETÜ’L-ÂRİFÎN”

Öz

Vasiyyetü'l-Ârifîn, written by Abdu’r-Rahmân-ı Darîr in the 18th century, is a significant work belonging to the Classical Ottoman Turkish Period, written to teach Islamic religion. This work holds great importance in showcasing the development of labial harmony processes in 18th-century Ottoman Turkish during the transition period to Turkey Turkish. The word structures found in the work were examined to evaluate the status of close rounded and close unrounded vowels in word roots, bases, loanwords, and suffixes. This work provides valuable insights into the sound structure and labial harmony phenomenon of the Turkish language during that period, aiding in understanding the sound changes in the language's evolutionary process.
In the work named Vasiyyetü'l-Ârifîn, along with advancements regarding labial harmony, contradictory examples for the labial harmony process are presented, as well as contrary examples to this process. The lack of labial harmony in the text has created a new form of inharmonious. Whereas in some cases, new inharmonious that can be described as "reverse inharmoniousness" have been identified due to plainness or rounding in suffixes and loanwords. Through the examination of labial harmony processes in the work, it was determined that labial harmony was reestablished in some Turkish-origin words, while foreign-origin words were generally used in their original inharmonious forms. In loanwords units, the harmony process reached a certain stage. In terms of suffixes, it can be said that the harmony process has significantly developed.

Anahtar Kelimeler

Vasiyyetu, labial harmony, suffixes, loanwords, Ottoman Turkish.

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Develi, H. (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Gabain, A. von. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• http://yazmalar.gov.tr/eser/vasiyyetul-%C3%82rif%C3%AEn/131005 (Erişim Tarihi: 21 Temmuz 2023).
• Kalkan, S. (2012). ʿAbdu’r-Raḥmāni’ḍ-Ḍarı̇̄r, Teẕkiretü’ṣ-Ṣalāt (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Kartallıoğlu, Y. (2008). Osmanlı Türkçesindeki Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır? Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(6), Fall, 449-470.
• Kartallıoğlu, Y. (2010). Osmanlı Türkçesi Metinlerinde Harf ve Söyleyiş İlişkisi. Türkbilig/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 11(19), 137-143.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özkan, A. (2014). Netâyicü’l-A’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr İsimli Eserde Dudak Uyumu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (36), 1-33.
• Özkan, M. (1995). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Timurtaş, F. K. (1997). Osmanlı Türkçesi Grameri-III, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Kapı.
• Yalkın, A. O. (2017). ʿAbdu’r-Rahmān-i Ḍarı̇̄r, Tafṣı̇̄l-i Ṭarı̇̄ḳ-i Muḳarrebı̇̄n ve Sebı̇̄li'l-Müttebiʿı̇̄n (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Yayımlanmamış doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Yastı, M. (2016). Kitāb-ı Tafṣı̇̄l-i Ṭarı̇̄ḳ-i’l-Muḳarrebı̇̄n ve Sebı̇̄li’l-Müttebiʿı̇̄n (Rodos Nüshası). Konya: Palet.
• Yıldız, O. (2021). Eski Türkçede Çok Heceli Kelimelerin Sonundaki /-IG/ Ses Öbeği Eski Anadolu Türkçesinde Nasıl /-I/ ve /-U/ Ünlülerine Dönüştü? K. Azılı, İ. Kekevi ve H. Gökçe, (Ed.), Oguz Bitig, Modern ve Tarihsel Oğuzca Üzerine Araştırmalar içinde (168-183). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Yıldız, O. ve Yalkın, A. O. (2021). Tarihî Türk Lehçeleriyle Karşılaştırmalı Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ.