ALTIN ORDA HANLIĞI’NIN SÜKÛTUNA KADAR KARADENİZ’İN KUZEYİNDE TÜRKLER

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 97 - 116, 28.12.2019

Ayşe Ayçiçek

Öz

Karadeniz’in kuzeyindeki coğrafya tarihin her döneminde Türklerin yoğun şekilde varlıklarını sürdürdükleri bir coğrafya olmuştur. Türkistan’dan batıya doğru göç eden Türkler Hazar Denizi’nin kuzeyi ile İdil-Ural arasındaki sahaya yerleşimler göstermişlerdir. Karadeniz’in kuzeyindeki bu düzlükler Türkler için yaşamaya en elverişli coğrafya olmuştur. Kimmerlerin Türk oldukları kabul edildiği varsayıldığında Karadeniz’in kuzeyindeki Türk varlığını M.Ö. 7. yüzyıla kadar götürebilmekteyiz. Kimmerlerden sonra İskit, Avrupa Hunları, Hazarlar, Kıpçaklar, Altınordu, Kırım Hanlıkları gibi tarihin en kadim toplumu olan Türklerin devamlılığı görülmektedir. Özellikle Hunlardan sonra bölgedeki Türk varlığını kronolojik bir şekilde kesintisiz olarak takip edebilmekteyiz. Rusların varlığının etkili olmaya başladığı dönemlerde başka bölgelere Türklerin göçleri mevcut olsa bile Kırım gibi bazı önemli mevkilerden Türkler geri çekilmemişlerdir. Bizans için de son derece önemli olan Karadeniz’in kuzeyi Hazarlar döneminde uzun yıllar süren çekişmelere sahne olmuştur. Peçenekler de bir dönem Kıpçak Bozkırlarını ele geçirmişse de 11. yüzyıldan sonra Kıpçakların hâkimiyetine geçtiği görülmektedir ve böylece Bizans’ın bölgedeki etkinliği azalmıştır. Bütün bunların yanı sıra Karadeniz’in kuzeyi ile Selçuklular da ilgilenmiş ve özellikle Kırım başta olmak üzere bu coğrafyalara seferler düzenlemişlerdir. Ancak 1240 yılından sonra Cengiz Han’ın devletinin hâkimiyetinin yoğun şekilde varlığı görülmektedir. Özellikle Altın Orda Hanlığı, Kırım ve çevresindeki Türklüğün temsilciğinin en önemli koruyucusu olmuştur. 18. yüzyıl sonunda Ruslar, Karadeniz’in kuzeyine inmek suretiyle buralarda 1500 yıl kadar sürmüş olan Türk hâkimiyetini ortadan kaldırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Avrupa Hunları, Hazarlar, Kıpçaklar, Altın Orda, Kırım

THE TURKS IN THE NORTH OF THE BLACK SEA UNTIL THE FALL OF THE GOLDEN HORDE KHANATE

Öz

The geography in the north of the Black Sea has been a geography where Turks have been extensively active in every period of history. Turks migrating from Turkestan to the west they settled in the area between the north of the Caspian Sea and İdil-Ural. These plains to the north of the Black Sea have been the most favorable geography for the Turks. If it is accepted that the Cimmerians were accepted as Turkishness, the Turkish presence in the northern part of the Black Sea was brought to life by BC VII. century. After the Cimmerians, the continuity of the Turks, the most ancient society in history such as Scythian, European Huns, Khazars, Kipchaks, Khanate of the Golden Horde and Crimean Khanates, is observed. Especially after the Huns, we can follow the Turkish presence in the region in a chronological manner without interruption. During the period when the presence of the Russians began to be effective, the Turks did not withdraw from some important positions such as Crimea, even if there were Turkish migrations to other regions. The northern part of the Black Sea, which is also very important for Byzantium, has been the scene of long years of conflict. Although the Pechenegs also conquered the Kipchak Steppes for a while, it was seen that after the 11th century, the Kipchaks were dominated and thus the effectiveness of Byzantium in the region decreased. In addition to all these, Seljuks were also interested in the north of the Black Sea and they organized flights to these regions, especially the Crimea. However, after 1240, the dominance of the state of Genghis Khan was observed to be intense. Especially Khanate of the Golden Horde was the most important protector of the representation of Turkishness in the Crimea and its environs. At the end of the 18th century, the Russians descended to the north of the Black Sea and abolished the Turkish rule that lasted for 1500 years.

Anahtar Kelimeler

European Huns, Khazars, Kipchaks, Golden Horde, Crimea

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• Abdullah ibn Rıdvan, (2012). Tevarih-i Deşt-i Kıpçak‘an Hıtta-i Kırım veya Tevarih-i Tatar Hanan-ı Kadim ve Ahval-i Deşt-i Kıpçak, (M. A. Erdoğru ve S. Uysal Neşr.). İzmir.Acaroğlu, M. T. (2007). Bulgaristan Türkleri Üzerine Araştırmalar I, İstanbul: IQ Yayınları.Adıgüzel, H. (2015). Başbuğ Attila, İstanbul, Bilgeoğuz Yayınları._______ (2012). Gök-Tanrı’nın Kılıcı- Attila’nın Romanı, İstanbul, İleri Yayınları.Ahincanov, S. M. (2009). Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, (K. Yıldırım, Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.Ahmetbeyoğlu, A. (2001). Avrupa Hun İmparatorluğu, Ankara: TTK. _______ (2002). Büyük Hun Hükümdarı Atilla, Türkler, c. 1, Ankara: YTY, 902-920._______ (2008). Hun Devleti’nin Kuruluş ve Çöküş Süreçleri, Kuruluş ve Çöküş Süreçlerinde Türk Devletleri Sempozyumu Bildirileri (5-7 Kasım 2007), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi, 1-21.Arat, R. R. (1977). Kasım Hanlığı, İA, c. 6, İstanbul: MEB, 380-386.Arrianus’un Karadeniz Seyahati, (2005). (M. Arslan, Neşr.). İstanbul: Odin Yayıncılık.Artamonov, İ. (2004). Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar, Ahsen Batur (çev.), İstanbul: Selenga Yayınları.Aslanapa, O. (1979). Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, İstanbul.Babcock, M. A.(2005). The Night Attila Died: Solving the Murder of Attila the Hun, New-York: Berkley Books.Baştav, Ş. (2002). Avrupa Hunları, Türkler, c. 1, Ankara: YTY, 853-901.Bartosiewicz, L. (2004). Huns, Ancient Europe 8000 B.C.- A.D. 1000 Encyclopedia of the Barbarian World, (P. Bogucki ve P. J. Crabtree, Ed.). Vol. II, New- York: Thomson Gale.Bayat, F. (2005). Bazı İskit/Saka Kelimelerinin Etimolojisi Üzerine, Karadeniz Araştırmaları, sy. 1, 1-10.Bayrak, M. O. (2006). Türk İmparatorlukları Tarihi, İstanbul: Bilge Karınca, 2006.Bıjışkyan, P. M. (1969). Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819, (H. D. Andreasyan Neşr.). İstanbul: İ.Ü.E.F. Yayınları. Bıyık, Ö. (2014). Kırım’ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi (1600-1774), İstanbul: Ötüken Neşriyat.Bilgin, M. (2007). Doğu Karadeniz (Tarih-Kültür-İnsan), İstanbul: Ötüken Neşriyat.Boardman, J. vd. (Ed.). (2008). The Cambridge Ancient History, Vol. 3, Cambridge: Cambridge University Press.Bouzek, J. (2001). Cimmerians and Early Scythians: The Transition from Geometric to Orientalising Style in the Pontic Area, North Pontic Archaeology: Recent Discoveries and Studies, (G.R. Tsetskhladze, Ed.). Leiden: 33-44.Brion, M. (2010). Tanrının Kırbacı Attila, (A. G. Bozkurt, Çev.), İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları.Brook, K. A. (2005). Bir Türk İmparatorluğu Hazar Yahudileri, (İsmail Tulçalı, Çev.). İstanbul: Nokta Kitap.Brutzkus, J. (1944). The Khazar Origin of Ancient Kiev, Slavonic and East European Review 22.Bury, J. B. (1923). The History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian (AD 395 to AD 565), Vol. I, London: Macmillan Publishing.Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed es-Süyûtî, Câmi’ul-kebîr, Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa Bölümü, 95-100 Numaralarda Kayıtlı El Yazması, c. 3.Chavannes. (1900). Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux, Paris : Librairie d’Amérique et d’Orient.Czeglédy, K. (1998). Bozkır Kavimlerinin Doğu’dan Batı’ya Göçleri, (E. Çoban, Neşr.). İstanbul: Doruk Yayınları._______ (1999). Turan Kavimlerinin Göçü, (G. Karaağaç, Çev.). İstanbul: Turan Kültür Vakfı, 1999.Çağlar, B. K. (1935). Attila, İstanbul.Carpini, J. de P. (2001). Moğol Tarihi ve Seyahatname,1245-1257, (E. Ayan, Terc.). Trabzon: Derya Kitabevi.Cüveynî, A. M. A. (1999). Tarih-î Cihangüşa, (M. Öztürk, Çev.). Ankara: TTK.Çay, A. ve Durmuş, İ. (2002). İskitler, Türkler, c. 1, Ankara: YTY, 575-596.Dasxurançi, M. (1961). The History of the Caucasian Albanians, (C. J. F. Dowsett, translated by). Vol. 8, London: Oxford Univeristy Press.Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (M. A. Kılıçbay, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.Derin, D. (2003). Abdülgaffar Kırımî’nin, Umdet’ül Ahbar (Umdet’üt Tevarih)’ına Göre Kırım Tarihi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi.Devlet, N. (1992). Altın Ordu, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 9, İstanbul: Çağ Yayınları, 102-123.Doğu Avrupa Türk Mirasının Son Kalesi Kırım, (2015). (Y. Öztürk, Neşr.). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.Douglas, G. C. (1966). The Age of Attila, The University of Michigan Press.Drobny, J. (2012). Cuman and Kipchaks: Between Ethnonym and Toponym, Zbornik Filozofickej Fakulty Univerzity Komenskeho, Graecolatina et Orientalia: XXXIII-XXXIV, Bratislava: 205-217.Dunlop, D. M. (2008). Hazar Yahudi Türkleri, (Z. Ay, Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.Durmuş, İ. (1997). Anadolu’da Kimmerler ve İskitler”, Belleten, c. LXI, Sa. 231, Ankara: TTK, 273-286._______ (2008). İskitler (Sakalar), Ankara: Genelkurmay Basımevi._______ (2008). İskit İmparatorluğu’nun Yıkılış Nedenleri, Akademik Bakış, 1(2). 199-214._______ (2002). Sarmatlar”, Türkler, c. 1, Ankara; YTY, 972-992._______ (2009). Tuna Nehri ve Çevresinde İskit ve Sarmatlar”, Gazi Türkiyat, sy. 4, 11-19._______ (2016). Türk Tarihinin Öncüleri, Ankara: Akçağ Yayınları. Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yusuf Sinan b. Ahmed el-Karamanî, Ahbârüd-düvel ve Âsârü’l-üvel, Topkapı Sarayı Ktp., 886 Numarada Kayıtlı El Yazması, Varak 48.Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (1991). Târihu’r-rusül ve’l-mülûk (Milletler ve Hükümdarlar Tarihi veya Peygamberler ve Hükümdarlar Tarihi), (Z. K. Ugan-A. Temir, Çev.), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.Ebü’l-Fidâ Coğrafyası, (R. Şeşen, Çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.Eckhardt, S. (1982). Efsanede Attila, Attila ve Hunları, (G. Nemeth, Yay. Haz.). (Ş. Baştav, Çev.). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, 123- 185. Elçibey, E. (2014). İbn El-Esir Hazarlar Hakkında, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (M. Kemaloğlu, Çev.). sy. 18, Denizli, 57-76.El-Makdisî (=Muqaddesi) (1877). Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm, (M. J. De Goeje, Neşr.). Brill.Ergenekon, M. K. (1935). Attila, İstanbul: Yesi Basımevi.Fahreddin, R. (2003). Altın Orda Devleti’nde Toprak ve Vergiler, Altın Ordu ve Kazan Hanlıkları, (İ. Kamalov, Çev.). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 199-220.Fayda, M. (2000). X-XII. Asır İdil (Volga) Bulgarları Tarihi ve İslamiyet, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.Feher, G. (1985). Bulgar Türkleri Tarihi, Ankara: TTK.Fiedler, U. (2008). Bulgars in the Lower Danube Region. A Surveyof the Archaeological Evidance and of the State of Current Research, The Other Europe in the Middle Ages, (F. Curta, Edited by), Vol. 2, Leiden: Brill, 152-153. Gardonyi, G. (1965). Anlaşılmayan İnsan, (Z. Tugal, Çev.), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.Gell, P. L. vd. (1911). Khazars, The Encyclopedia Britannica, Vol. 15, London.Géographie D’Aboulféda, (1860). (P. M. Reinaud, Yay.). Paris.Giray, H. (1990). Gülbün-i Hanan, (M. S. Çöğenli ve R. Toparlı, Neşr.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi.Golden, P. B. (2007). Cumanica V: The Basmil and Qıpcaqs, AEMA, c. 15, Wiesbaden._______ (2015). Hazar Çalışmaları, Egemen Çağrı Mızrak (çev.), İstanbul: Selenge Yayınları._______ (2002a). Güney Rusya Bozkırlarının Halkları, Erken İç Asya Tarihi, (Denis Sinor, Der.), İstanbul: İletişim Yayınları, 355-359._______ (1998). Religion Among the Qipcaqa of Medieval Eurasia”, Central Asiatic Journal, c. 42, Wiesbaden._______ (1991). The Qıpcaqs of Medieval Eurasia, An Example of Stateless Adaptation in the Steppes”, Rulers from the Steppe: Formation on the Eurasian Periphery, (G. Seaman ve D. Marks, Ed.). Los Angeles._______ (2002b). Türk Halkları Tarihine Giriş, (O. Karatay, Çev.), Ankara: KaraM Araştırma ve Yayıncılık.Gömeç, S. (2013). Türk Tarihinde Peçenekler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 53, sy. 1, Ankara.Grammenos, D. B. (2003). Ancient Colonies in the Black Sea, Thessaloniki. Greeks and Natives in the Cimmerian Bosphorus 7th-1st Centuries BC (Proceedings of the International Conference, October 2000, Taman Russia), (S. L. Solovyov, Neşr.). Oxford: 2007.Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). (1999). Abû’l-Farac Tarihi, (Ö. R. Doğrul, Çev.). c. 1, Ankara: TTK. Grignaschi, M. (1972). Sabirleri Hazarlar ve Göktürkler, VII. Türk Tarih Kongresi, c. 1, Ankara: 230-250.Grousset, R. (2006). Bozkır İmparatorluğu, (M. R. Uzmen, Neşr.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.Gumilev, L. N. (2000). Hazar Çevresinde Bin Yıl, (A. Batur, Neşr.). İstanbul: Selenge Yayınları._______ (2002). Hunlar, A. Batur (nşr.), İstanbul: Selenge Yayınları. Günay, U. T. (2010). Türklerin Tarihi, Ankara; Kültür Bakanlığı Yayıncılık. Güngor, E. (1996). Tarihte Türkler, İstanbul: Ötüken Neşriyat.Herbert, W. (2011). Attila, İzmir: İlya İzmir Yayınevi.Herodotus, (1991). Herodot Tarihi, (M. Ökmen, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.Hodgkin, T. (1996). Huns, Vandals and the Fall of the Roman Empire, Publishing History, Greenhill Books, London.Holland, C. (2018). Attila’nın Ölümü, (B. Ayar, Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.Howarth, P. (1994). Attila King of the Huns The Man and The Myth, Londra.İbn Arabşah (2012). Acaibu’l Makdûr, (A. Batur, Neşr.). İstanbul: Selenge Yayınları.İbn Fazlan (1995). Seyahatname, (R. Şeşen Çev.). İstanbul: Kitapyurdu Yayıncılık.İbn Haldûn A. el-Mağribî (1966). Kitâbül’l-‘İber ve Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber, c. 2, Beyrut.İbn Hurdâzbih (1889). Kitâbü’l-Mesâlik ve’lmemâlik, c. VI, (M. J. De Goeje, Neşr.). Leyden: Bibliotheca Geographorum Arabicorum, .İbnü’l-Esîr (1985). el-Kâmil fi’t-târîh, (A. Ağırakça Terc.). İstanbul: Bahar Yayınları.İbnü’l-Fâkih (1885). Kitâbü’l-Büldân, (M. J. De Goeje Neşr.). Brill. İbn Miskeveyh (2016). Tecâribü’l-ümen, (K. Burslan, Terc.). Ankara: TTK.İbn Havkal (1976). Sûretü’l-arz, c. II, (M. J. De Goeje, Neşr.). Leyden: Bibliotheca Geographorum Arabicorum. İnalcık, H. (2002). Kırım Hanlığı, TDVİA, c. XXV, Ankara: 450-458.İnan, A. (1972). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: TTK.İstahri (2015). Kitab’ül-Mesalik ve’l-Memalik (Ülkelerin Yolları), (M. Ağarı, Çev.). İstanbul: Ayışığı Kitapları.Janos, H. (1950). Studies on the History of the Sarmatians, Budapest.Mustafa, K. (2002). Altın-Orda Hanlığı, Türkler, c. 8, Ankara: YTY, 397-410.Kafesoğlu, İ. (1977). Hazar Hakanlığı, Ankara: Türk Dili Kültürü. _______ (1976). Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası._______ (2007). Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyat.Karatay, O. (2004). Doğu Avrupa Türk Tarihinin Ana Hatları-Altın Orda Öncesi Dönem-, Karadeniz Araştırmaları, sy. 3, Çorum: 1-70._______ (2018). Hazarlar-Yahudi Türkler, Türk Yahudiler ve Ötekiler, Ankara: Kripto Yayınları._______ (2003). İran ile Turan, Ankara: KaraM Araştırma ve Yayıncılık.Kazimirski, M. (1833). Précis de l’histoire des Khans de Crimée, (M. A. Jaubert, Neşr.). Paris.Arslangiray, A. S. (1959). Kırım Hanlığı, İstanbul.Kefeli İbrahim Efendi (2005). Tevarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir, (İ. Otar, Neşr.). Eskişehir: Kırım Halkbilim Araştırma Gençlik ve Spor Kulübü Derneği.Kelly, C. (2016). Attila Hunlar ve Roma İmparatorluğu’nun Çöküşü, (T. Kaçar, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.Kitapçı, Z. (2005). Hazarlar Hakkında Yeni Tarihi Gerçekler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sy. 155, İstanbul: 111-164. Klyashtorny, S. G. ve Sultanov, T. İ. (2003). Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı, (A. Batur, Neşr.). İstanbul: Selenge Yayınları.Klyashtorny, S. G. (1997). The Polovcian Problem (I): The Central Asian Aspect, Historical and Linguistic İnteraction Between Inner Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Conference, (A. Berta, Ed.). Szeged.Kocarık, H. (2013). Hazarlarda Devlet Yönetimi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi.Koestler, A. (2010). 13. Kabile, (B. Çorakçı, Çev.). İstanbul: Plato Film Yayınları.Korkmaz, A. (2014). 11. ve 14. Yüzyıllar Arasında Doğu Avrupa’da Bir Türk Kavmi: Kuman Kıpçaklar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi.Korobeinikov, D. (2008). A Broken Mirror: The Kıpçak World in the Thirteenth Century”, The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans (East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450, (F. Curta, Ed.). Vol. 2, Leiden: Brill Hotei Publishing.Kousmanen, P. (2013). The Nature of Nomadic Power, Contacts Between the Huns and the Romans During the Fourth and Fifth Centuries, University of Turku, Annales Universitatis Turkuensis, Unpublished Doctoral Thesis, Turku.Kurat, A. N. (1992). Altın Ordu Devleti, Türk Dünyası El Kitabı, c. I, Ankara: TKAE Yayınları, 400-408._______ (1979). Bulgar, İA, c. 2, İstanbul: MEB, 781-798._______ (2002). Kıpçak Bozkırlarında Kurulan Türk Hanlıkları, Kazan Hanlığı (1437-1556)”, Türkler, c. 8, Ankara: YTY, 441-452._______ (1964). Peçenekler”, İA, c. 9, İstanbul: MEB, 537-538._______ (1972). IV-XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: TTK. Kutschera, H. F. V. (1909). Die Chasaren, Wien: Adolf Holzhavsen.Kuzgun, Ş. (2015). Hazar ve Karay Türkleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.Kuzmin, Y. vd. (2002). Hazarlar, Türkler, c. 2, Ankara: YTY, ss. 814-828.Kuzucu, S. (2013). Kırım Hanlığı ve Osmanlı-Rus Savaşları, İstanbul: Selenge Yayınları.Langlès, M. (1806). Note sur les Monnaies de Crimée, Paris.Memiş, E. (1987). İskitler’in Tarihi, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.Memişoğlu, H. (1995). Bulgaristan’da Türk Kültürü, sy. 28, Ankara: TKAE Yayınları.Mesûdî (2018). Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf, (R. Şeşen, Mütercim). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Mielke, T. R.P. (2000). Attila I, (A. Dirim, Çev.). Ankara: Yurt Kitap Yayınları._______ (2017). Tanrı’nın Kırbacı Attila I-II, (A. N. Sezgin, Çev.). İstanbul: Olimpos Yayınları.Minnas, E. H. (1970). The Scythians and Northern Nomads”, The Cambridge Ancient History, (J. B. Bury vd. Neşr.). Vol. 3, Cambridge.Necef, E. N. ve Berdiyev, A. A. (2003). Hazar Ötesi Türkmenleri, İstanbul: Kaknüs Yayınları.Nemeth, G. (1962). Attila ve Hunları, (Ş. Baştav, Terc.). İstanbul: Anıl Matbaası.Nikephoros Patriarch of Constantinople (1990). Short History, (C. Mango, Text, Translation and Commentary by). Washington: Dumbarton Oaks Pesearch Library and Collection.North Pontic Archaeology, (2001). (G. R. Tsetskhladze, Neşr.). Leiden. Orhun, H. N. (1946). Türk Tarihi, c. 2, Ankara.Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, (F. Işıltan, Çev.). Ankara: TTK.Özcan, A. T. (2019). Hazar Kağanlığı ve Etrafındaki Dünya, İstanbul: Kronik Kitap.Özcan‚ K. (2005). Kırım Hanlığı’nın Kuruluş Süreci: Yarımadada Tatar Hâkimiyetinin Tesisi, Karadeniz Araştırmaları, (5), 26-36.Öztürk, C. (Ed.). (2005). Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara: Pegem A Yayınları.Öztürk, Y. (2002). Kırım Hanlığı, Türkler, c. 8, Ankara: YTY, 480-513._______ (2000). Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.Piatigorsky, J. ve Sapir, J. (2005). Bozkır Halkı Hazarlar: Hayaller ve Gerçek, Hazar İmparatorluğu, VII.-XI. Yüzyıllar, (H. Güreli, Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.Ràsonyi, L. (2006). Kuman Özel Adları, Doğu Avrupa’da Türklük, (Y. Gedikli, Haz.). İstanbul: Selenge Yayınları._______ (1971). Tarihte Türklük, Ankara: TKAE. _______ (1971). Türk Devletlerinin Batıdaki Varisleri Hazarlar”, Tarihte Türklük, Ankara.Resulzade, M. E. (1993). Kafkasya Türkleri, (Y. Akpınar, Haz.). İstanbul: TDAV Yayınları.Ross, L. (2005). Tanrı’nın Kılıcı Attila, (S. Yeniçeri, Çev.). İstanbul: Truva Yayınları.Roux, J. P. (2001). Moğol İmparatorluğu Tarihi, (A. Kazancıgil ve A. Bereket, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.Safa, P. (2016). Attila, İstanbul: Resimli Ay Matbaası. Safran, M. (1993). Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lügatlara Göre Kuman/Kıpçaklarda Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Ankara: TKAE.Saray, M. (1989). Altın Orda Hanlığı, DİA, c. 1, İstanbul: 538-539. Seferoğlu, Ş. K. ve Müderrisoğlu, A. (1986). Türk Devletleri Tarihi, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.Spinei, V. (2008). The Cuman Bishopric-Genesis and Evolution”, The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cuman (East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450), Vol. 2, (Florin Curta, Ed.). Leiden: 419-429.Strabon (1969). Coğrafya, Kitap XII, Bölüm I-II-III, (A. Pekman, Neşr.). İstanbul: İ.Ü.E.F. Yayınları.Strzgowski, J. (1974). Türkler ve Orta Asya Sanatı Meselesi, Eski Türk Sanatı ve Avrupa’ya Etkisi, (A. C. Köprülü, Neşr.). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1-118.Şenol, M. (2018). Macar Kroniklerinden Johannes Thuroczy (Chronica Hungarorum): Tercüme- Tahlil, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi.Şeşen, R. (2001). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, sy. A.8, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.Tanyu, H. (1986). İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.Tarhan, T. (1984). Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I. Araştırma Sonuçları Toplantısı Bildirileri, (İstanbul 23-26 Mayıs 1983), Ankara: 109-121._______ (2002). Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler”, Türkler, c. 1, Ankara: YTY, 904-922.Taşağıl, A. (2000). İdil Bulgar Hanlığı, DİA, c. 21, İstanbul: 472-474._______ (2001). Kasım Hanlığı”, DİA, c. 24, İstanbul: 543-544.Taymas, A. B. (1988). Kazan Türkleri, Ankara: TKAE Yayınları.Tellioğlu, İ. (2016). Kırım’daki Türk Varlığı’nın Tarihi Gelişimi, International Journal of Social Science, Number 51, Autumn III, 1-13._______ (2005). Kimmer ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sa. 27, Erzurum: 237-245._______ (2007). Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon: Serander Yayınları.The Chronicle of Theophanes, (1982). (H. Turtledove, Ed. ve Çev.). Philadelpia: University of Pennsylvania Press.The Greek Colonisation of the Black Sea Area, (1998). (G. R. Tsetskhladze, Neşr.). Stutgart.Thompson, E. A. (1981). A History of Attila and the Huns, Oxford: Claredon Press. Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş, c. 1, İstanbul: Enderun Yayınları.Topsakal, İ. (2000). X-XII. Asır İdil (Volga) Bulgarları Tarihi ve İslamiyet, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.Turan, Ş. (1990). Türk Kültür Tarihi: Türk Kültüründen Türkiye Kültürüne ve Evrenselliğe, Ankara: Bilgi Yayınları.Türel, T. (2016). Towards the End of An Empire: Rome in the West and Attila (425-455 A.D.), Hacettepe University Graduate School of Social Sciences Department of History Master’s Thesis, Ankara. Ülküsal, M. (1980). Kırım Türk-Tatarları, Ankara: Baha Matbaası.Ürekli, M. (1989). Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himayesinde Yükselişi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.Vasary, I. (2014). Kırım Hanlığı ve Büyük Orda (XV-XVI. Yüzyıl) Hâkimiyet Uğruna Mücadele, (S. Acar, Neşr.). Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIX/1, 327-340.Vörös, G. (2002). Peçeneklerin Dili ve Erken Tarihi Üzerine Notlar”, Türkler, c. 2, Ankara: YTY, 698-702. Yıldız, H. D. (1981). Hazarlar Arasında Müslümanlığın Yayılması, VIII. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler, c. 2, Ankara: TTK, 855-858.Yılmaz, F. (2010). Osmanlı Öncesi Dönemde Rize ve Çevresinde Türklük İzleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi.Yücel, M. U. (2002a). Hazar Hakanlığı, Türkler, c. 2, Ankara: YTY, 400-466._______ (2002b). Balkanlarda Peçenekler, Türkler, c. 2, Ankara: YTY._______ (2007). İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara: TTK._______ (2002c). Kuman-Kıpçaklarda Toplum ve Kültür Hayatı”, Türkler, c. 3, Ankara: YTY.Zaitsev, İ. V. (2002a). Astrahan hanlığı, Türkler, c. 8, Ankara: YTY, 460-465._______ (2002b). Sibir Hanlığı”, Türkler, c. 8, Ankara: YTY, 472-479.Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî, (1969). Âsârü’l-bilâd ve Ahbârü’l-ibâd, Beyrut.Zekiyev, M. Z. (2006). Türklerin ve Tatarların Kökeni, İstanbul: Selenga Yayınları