Ca‘ferîler’de Geçiş Dönemleriyle Alakalı İnanış ve Uygulamalar: Iğdır ve Kars İlleri Örneği

Yıl 2024, Sayı: 3, 17 - 37, 30.09.2024

Yasin İpek

Öz

İslâm coğrafyasında Hz. Peygamberin vefatından sonra çeşitli sebeplerden dolayı bölünmeler olmuştur. Bu ayrışmanın neticesinde ortaya çıkan mezheplerden biri de Şîa’dır. Şîa’nın önemli bir kolu olan Ca‘ferîliğin ülkemizde en yaygın yaşandığı yerlerin başında Iğdır ve Kars illeri gelmektedir. Doğum ile başlayıp ölüm ile son bulan insan hayatı farklı evrelerden oluşmaktadır. Geçiş dönemleri adı verilen bu evreler ana hatlarıyla; hayatın başlangıcı olarak kabul edilen “doğum”, hayata birlikte devam etmek ve zürriyetini sürdürmek için yol arkadaşı olarak seçtiği kimseyle çıkılacak olan yolun başlangıcı olan “düğün” ve dünya hayatının sonu olarak kabul edilen “ölüm” şeklinde ifade edilebilir. Bireyin hayata gözünü açtığı anın öncesinden başlayıp son nefesini vereceği zamana kadarki süreçte karşılaşılabileceği her türlü olumsuzluğu bertaraf etmek, daha kaliteli ve huzurlu bir yaşam sürdürmek için yapılması gerekenlere dair birtakım inanışlar vardır. Mensubu olunan din veya etnik yapı ne olursa olsun insanlık tarihi boyunca var olmuş olan bu inanışlar neticesinde çeşitli uygulamalar ortaya çıkmıştır. Bu çalışma ile Ca‘ferîliğin günümüze kadar ki sürecinin ele alınmasından sonra ana konumuz olan iki yerleşim yeri özelinde buralarda yaşayan Ca‘ferîlere değinilmiştir. Ardından geçiş dönemlerinden ilki olarak kabul edilebilen doğum olayının öncesinde neler yapılması gerektiği, çocuğun doğduktan sonra musibetlerden korunması ve daha güzey bir yaşam sürmesi için başta anne ve babası olmak üzere yakın çevresinin neler yapması gerektiğine dair inançlara değinilmiştir. Geçiş dönemlerinden bir diğeri olan düğün kısmında ise kişinin hayatını birlikte sürdüreceği eşini seçmesinden başlayıp, daha mutlu ve huzurlu bir aile kurmak için gelin ve damat başta olmak üzere tarafların ailelerinin nelere inandıklarından bahsedilmiştir. Ölüm hakkındaki bölümde ise ölüme delalet ettiği düşünülen inançlar, ölüm anı ve ölüm sonrasında yapılması gereken uygulamalar anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Halk İnanışları, Ca‘ferîler, Iğdır, Kars

Etik Beyan

Bu makale “18-19 Mart 2021 tarihinde Kars’ta düzenlenen III. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu'nda “Orta Aras Havzasında Yaşayan Caferilerde Geçiş Dönemlerine İlişkin İnanç ve Uygulamalar (Iğdır ve Kars Örneği)” başlığıyla sözlü olarak sunulan bildiriden türetilmiştir.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Beliefs and Practices Related to Transition Periods in Ja’faris: The Example of Igdir and Kars Provinces

Öz

The geography of Türkiye has been home to many different cultures throughout its ancient history. In this process, Anatolian lands, which harbor different ethnic and religious groups, have had a rich cultural heritage. Iğdır and Kars, the two frontier cities of the Eastern Anatolia Region, are among the most remarkable examples of this cultural mosaic. The tolerant attitudes of people with different ethnic and religious identities residing in these two regions towards each other are very important in terms of contributing to social peace and tranquility.
The Islamic world, which did not witness many different religious and political discourses until the death of the Prophet Muhammad, experienced great ruptures and divisions after his death with the discussions on who would be the caliph. These disagreements, which started during the first three caliphs and increased day by day, were at their most intense during the caliphate of Ali. This grouping, which started as the Ali and Mu'awiya faction, led to the emergence of two major groups in the Islamic world as a result of the debate over who belonged to the caliphate. One of them is Ahl al-Sunnah, which claims that the caliphate of the rashid caliphs is their right in the order of their caliphate and that there is no nass (written law) other than this and adopts the jurisprudence of the Companions and their followers, and the other is Shia, which claims that the caliphate is the right of Ali and his descendants Ahl al-Bayt. Today, Shia, which is the second largest sect in the Islamic world in terms of geography and followers, is divided into many sub-groups. The largest of these groups is the Jafariyya sect, also called Imamiyya and Isnaasheriyya. A large number of people belonging to the Jafari sect live in our country, especially in the provinces of Igdir and Kars. The majority of these are Azerbaijani Turks.
Regardless of religion, language, race and gender, there are important periods in the human life. These milestones, also called phases of life or transitional periods, have brought along a number of rituals. The birth event, which is accepted as the beginning of life, is the first one of these periods. There are many beliefs and practices that start from the gestation period and cover the process until the birth of the baby and afterwards in order to ensure that his/her future life will be healthier, comfortable, peaceful and successful. This process is even divided into periods as before and after birth. Another transition period is marriage, which is the beginning of a person's union with the person with whom s/he will carry out his/her life, establish his/her own home and continue his/her offspring. For young people who think that it is time to get married, there are issues to be sensitive about how to choose a spouse and what to pay attention to and what to do in order to ensure a happy union between the spouses after the marriage. Of particular importance are the prevailing beliefs and consequent practices that if these are not observed, the spouses and their families, and even the children born from this marriage, will be unhappy and restless. Death, which is accepted as the end of world life, is the last of the transitional periods. Starting with things that are considered to be signs of death, such as bad dreams, severe illnesses, certain natural phenomena, there are certain duties that fall on the relatives of the deceased at the moment of death and afterwards. These duties are accepted as a means of ensuring that the deceased's life in the grave is better, as a kind of atonement for the sins committed while alive, and as a kind of indicator of the social status of the funeral owners and whether they have fulfilled their last duties towards the deceased. The transitional phases that begin with birth and end with death and the practices that emerge as a result of the beliefs regarding them are indispensable elements of social life, although they are not based on any written source or official sanction.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Folk Beliefs, Ja’faris, Igdir, Kars

Etik Beyan

This article is derived from the paper titled “Beliefs and Practices Related to Transition Periods in Jafaris Living in the Central Aras Basin (Iğdır and Kars Example)” presented as an abstract at the III. International Aras Basin Symposium held in Kars on 18-19 March 2021.

Destekleyen Kurum

No external funding was used to support this research.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Kaynakça

• Akkaya, Ümit Harun. Büyü Din ve Toplum. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Albayrak, Ali. “Keçiören Ca‘ferîlerinde Ölüm Adetleri ve Uygulamaları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (30 Aralık 2006), 85-93.
• Albayrak, Ali. “Türkiye Ca‘ferîlerinin Ölüm Adet ve Uygulamalarında Ortaasya Türk Kültürünün Etkileri: Bir Mukayese Örneği”. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, 89-92.
• Arıkan, Adem. “İslam Dünyasının Mezhep Haritası ve Nüfus Dağılımı”. Journal of Islamic Research 29/2 (2018), 348-379.
• Balamir, Figen. Karakoyunlu’da Sosyal ve Dini Hayat. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Balcı, Fatih. Kuzey Kıbrıs Türk Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri ve Bunlara Bağlı İnanışlar . İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Banaz, Şaban. “Türkiye’de Ca‘ferîler”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2018), 29-62.
• Baylak, Ayşen. Visibility Through Ritual: The Shiite Community in Turkey. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing, 2011.
• Bulut, Faik. “Şiî Ali Aşkı”. Atlas Dergisi 139 (Ekim 2004), 54-82.
• Can, Kadir. Bütün Yönleriyle Iğdır. Iğdır: Can Matbaası, 1986.
• Çalışkan, Nurcan - Ataş, Cihan. “‘Türkiye’de Ca‘ferî olmak’ | Hz. Hüseyin, Kerbelâ ve Aşurâ: 1383 Yıldır Dinmeyen Matem”. Türkiye’de Ca‘ferî Olmak. 01 Kasım 2022. Erişim 03 Şubat 2024. https://medyascope.tv/2022/11/01/turkiyede-Ca‘ferî-olmak-hz-huseyin-kerbela-ve-asura-1383-yildir-dinmeyen-matem/
• Deniz, Ahmet vd. “Orta Aras Havzası’nda Tarihi Yollar: Bölgedeki Kültürel ve Ekonomik Etkileşimler”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 5/9 (2015), 225-234.
• Doğan, Hüseyin. “Kars Caferîlerinde Dinî İnanç ve Sosyal Pratikler”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 10/1 (30 Haziran 2017), 113-147. https://doi.org/10.18403/emakalat.309389 Ecer, Ahmet Vehbi. İslam Mezhepler Tarihine Giriş. Kayseri: Emek Matbaacılık, 1980.
• Ecer, Ahmet Vehbi. “Şiâ ve Doğuşu”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (01 Ocak 1983), 131-142.
• Erdoğan, Barış. “From Main Component to Equal Citizen: Reconstruction of the Ja’fari Identity in Turkey”. European Scientific Journal 11/5 (Şubat 2015), 325-349.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. İstanbul: Şato Yayınları, 2001.
• Gölpınarlı, Abdulkadir. Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiîlik. İstanbul: Dergah Yayınları, 1997.
• Gölpınarlı, Abdulkadir. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. Ankara: İnkılap Yayınevi, 1969.
• Günay, Ünver - Ecer, Ahmet Vehbi. Toplumsal Değişme. Tasavvuf, Tarikatlar ve Türkiye. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Güngör, Ayşen Baykal. “Türkiye’de Ca‘ferî Topluluğun Konumu ve Değişim Dinamikleri Üzerine Değerlendirmeler”. İnsan ve Toplum 7/1 (30.07.2017), 69-88.
• Kara, Ayşe. Iğdır Ca‘ferîleri Halk Bilimi Araştırması. Mersin Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/220343 Koç, Abdullah. Iğdır’da Ca‘ferîlik. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Koçoğlu, Kıyasettin. “Iğdır’da Yaşayan Aşura”. Milel ve Nihal VIII/3 (2011), 151-188.
• Morkoç, Neriman. “Türkiye’de Ca‘ferîlerin Mezhebi Kimliklerinden Dolayı Yaşadıkları Dışlanma ve Ayrımcılık”. Akademik Hassasiyetler 10/23 (31 Aralık 2023), 346-380. https://doi.org/10.58884/akademik-hassasiyetler.1338154
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Onat, Hasan - Sönmez, Kutlu. “İslam Mezhepler Tarihine Giriş.” İslam Mezhepleri Tarihi. 667. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Öztürk, Emine. Ca‘ferîlik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000.
• Şehristani, Muhammed b. Abdülkerim. El-Milel Ven-Nihal. İstanbul: Dem Yayınları, 2005.
• Şener, Cemal. Türkiye’de Yaşayan Etnik ve Dinsel Gruplar. İstanbul: Etik Yayınları, 2004.
• Tural, Mustafa. Avesta’da Müdahale Fenomenolojisi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Üzüm, İlyas. İnanç Esasları Açısından Türkiye’de Ca‘ferîlik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1993.
• Yeler, Abdulkadir. “Institutionalization of Ja’farism as a Modern Identity in Turkey”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 92 (12 Kasım 2019), 207-220. https://doi.org/10.34189/hbv.92.011
• Yeler, Abdulkadir. “Shi’ism in Turkey: A Comparison of the Alevis and the Ja’faris”. Journal of Shi’a Islamic Studies 3/3 (01 Haziran 2010), 331-340.
• Yeler, Abdulkadir. Türk Toplumunda Ca‘ferîler (İstanbul Halkalı Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• “Iğdır Nüfusu”. Erişim 03 Şubat 2024. https://www.nufusu.com/il/igdir-nufusu
• “Kars Nüfusu”. Erişim 03 Şubat 2024. https://www.nufusu.com/il/kars-nufusu