Kültürler Arası Etkileşim ve Ermeni Olayları Bağlamında Müslüman-Hıristiyan İlişkileri: Çüngüş Müslümanları ve Hıristiyanları

Yıl 2025, Sayı: 4, 1 - 22, 28.03.2025

Aykut Özer

https://doi.org/10.70674/oi.1563912

Öz

Müslüman-Hıristiyan ilişkileri, tarih boyunca din, siyaset, kültür ve ekonomi gibi çeşitli alanlarda çok yönlü bir etkileşim ağı oluşturmuştur. Bu ilişkiler, bazen işbirliği ve etkileşim, bazen de kırılma ve ayrışma şeklinde tezahür etmiştir. Her iki dinin kutsal yapısı, inanç sistemlerinde ortak noktalar yaratırken, farklı teolojik yaklaşımlar ise zamanla ayrışmaları beraberinde getirmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin özellikle kültürel ve dinî açıdan önemli merkezlerinden biri olan Çüngüş’te uzun yıllar bir arada yaşayan Müslümanlar ile Hıristiyan Ermeniler arasındaki ilişkiler bunun önemli örneklerinden biridir. Bu makale, bölgeye ilk kez yerleştikleri varsayılan dönemden Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Çüngüş ilçesinde yaşayan Müslüman ve Hıristiyan Ermeni toplulukları arasındaki ilişkileri tarihsel, toplumsal ve ekonomik bağlarıyla birlikte çok boyutlu bir perspektiften ele almaktadır. Çalışma, tarihi süreç içerisinde sosyal, kültürel ve ekonomik etkileşimlerin yanı sıra ülke genelinde meydana gelen Ermeni olayları gibi tarihsel kırılma noktalarının yerel düzeydeki yansımalarını da incelemektedir. Bu bağlamda çalışmada, iki toplum arasındaki benzerlik ve farklılıklar tespit edilerek kültürel etkileşimin boyutunu ortaya koymak amaçlanmaktadır. Çalışma, Çüngüş’ün çok kültürlü yapısını ve farklı etnik-dinî gruplar arasındaki etkileşimi incelemek üzere kapsamlı bir yöntemsel çerçeve sunmaktadır. Ayrıca bu çalışma, çeşitli hâkimiyetlerin idaresindeki toplumsal düzenin bu iki topluluk arasındaki ilişkileri nasıl şekillendirdiğini, özellikle yerel yönetim politikaları, dinî ve kültürel farklılıklar ve ekonomik paylaşım üzerinden tartışmaktadır. Müslümanlar ve Hıristiyan Ermeniler arasındaki ortak yaşam pratikleri, ticarî iş birliği ve gündelik hayattaki etkileşimler detaylandırılırken, aynı zamanda 19. yüzyıldaki gelişmeler, uluslararası baskılar ve Ermeni meselesi bağlamında nasıl değişim gösterdiği de irdelenmektedir. 20. yüzyılın başları itibarıyla yaşanan çatışma, ayrışma ve zorunlu göçlerin Çüngüş’teki toplumsal yapıya etkileri de ele alınmaktadır. Özellikle bu yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi yapısındaki değişimler ve dış güçlerin etkileri iki topluluk arasındaki ilişkilere yansımıştır. Çalışmada, tüm bu gelişmelerin iki topluluk üzerindeki özellikle sosyal ve kültürel sonuçları tartışılmaktadır. Dolayısıyla bu çalışma, şehirdeki Müslümanların ve Hıristiyan Ermenilerin yaşadığı toplumsal dönüşümlere ilişkin hem arşiv belgelerine hem de sözlü tarih çalışmalarına dayanan bir analiz sunmaktadır. Çalışma, iki toplum arasındaki benzerlik ve farklılıkları tespit ederek kültürel etkileşimin boyutunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırma kapsamında birincil kaynak olarak çoğunlukla devlet arşivlerindeki belgeler ve tahrir defterlerindeki kayıtlardan yararlanılmıştır. Metot olarak, iki toplum arasındaki ilişkiler, Dinler Tarihi’nin tarihsel-karşılaştırmalı yöntemiyle incelenmiş ve bu ilişkilerin gelişim ve değişim süreçleri analiz edilmiştir. Çalışmanın nihai amacı, Çüngüş'teki Müslüman ve Hıristiyan Ermeni toplulukları arasındaki ayrılık nedenlerini ve kültürel etkileşim dinamiklerini tespit etmeye yönelik özgün bir bakış açısı sunmaktır. Ayrıca 19. yüzyılın sonlarına doğru bölgede meydana gelen Ermeni olaylarının iki toplum arasındaki ilişkilere etkisini tespit etmektir. Makale, hem tarihsel olayları ve dinî etkileşimlerin dinamiklerini anlamak hem de Dinler Tarihi ve kültürel etkileşim konularına katkıda bulunması açısından önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Hıristiyan, Müslüman, Çüngüş, Ermeni, Soykırım, Kilise, Kültür

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Muslim-Christian Relations in the Context of Intercultural Interaction and Armenian Events: Chungush Muslims and Christians

Öz

Muslim-Christian relations have created a multifaceted interaction network in various fields such as religion, politics, culture and economy throughout history. These relationships have sometimes appeared as cooperation and interaction, and sometimes as rupture and divergences. While the sacred structure of both religions has created common points in their belief systems, different theological approaches have also brought about divergences over time. The relations between Muslims and Christian Armenians, who have lived together for many years in Chungush, one of the most important cultural and religious centers of the Southeast Anatolian Region, is an important example of this. This article examines the relations between the Muslim and Christian Armenian communities living in Chungush district from the period when they were assumed to have first s settled in the region to the Ottoman Empire and the early years of the Republic, from a multidimensional perspective of their historical, social and economic connections. In addition to the social, cultural and economic interactions in the historical process, the research also examines the local reflections of historical ruptures, such as the Armenian events that occurred throughout the country. In this context, the study aims to reveal the extent of cultural interaction by identifying the similarities and differences between the two communities. The study provides a comprehensive methodological framework to examine the multicultural structure of Chungush and the interaction between different ethnic and religious groups. Furthermore, this study discusses how the social order under the rule of various sovereignties shaped the relations between these two communities, especially through local administrative policies, religious and cultural differences and economic sharing. While the common life practices, commercial cooperation and interactions in daily life between Muslims and Christian Armenians are detailed, it also examines how they changed in the context of developments in the 19th century, international pressures and the Armenian issue. The effects of conflict, separation and forced migrations on the social structure in Chungush as of the early 20th century are also discussed. Especially in these centuries, the changes in the political structure of the Ottoman Empire and the effects of external powers were reflected in the relations between the two communities. The study discusses the social and cultural consequences of all these developments on the two communities. Therefore, this study presents an analysis based on both archival documents and oral history studies regarding the social transformations experienced by Muslims and Christian Armenians in the city. The article evaluates the demographic structure of change in Chungush and its impact on inter-communal relations in light of historical sources. It analyzes how Muslim and Christian Armenian families coexisted in common living spaces, trade cooperation and craftsmanship, and how religious and cultural differences shaped social life. Thus, the relations between the two communities in the context of intercultural interaction are detailed. Although there are many studies on Muslim-Christian relations and on Armenians, no direct study has been conducted in Turkey in the context of intercultural interaction, reflecting the dynamics of the period throughout the country and still has an impact. In fact, there is still no comprehensive study yet that presents Muslim-Christian relations with a holistic approach within the framework of cultural interaction and Armenian events. In this study, in order to contribute to the gap in the literature, the relations between Chungush Muslims and Christian Armenians are generally discussed. In particular, the Armenian issue, which has been constantly discussed, and the situation of Chungush Armenians in this context are examined. Historical data is compared in this context. Documents in the state archives and records in the census books constitute the main source of this study. As a method, the relations between the two communities are examined with the historical-comparative method of the History of Religions, and the development and change processes of these relations are analyzed. The ultimate aim of the study is to reveal the dimension of intercultural interaction by presenting an original perspective to determine the dynamics of cultural interaction, conflicts and reasons for separation between Muslim and Christian Armenian communities in Chungush. It also aims to determine the impact of the Armenian events that took place in the region towards the end of the 19th century on the relations between the two communities. The article is important both in terms of understanding historical events and the dynamics of religious interactions and contributing to the subjects of History of Religions and cultural interaction.

Anahtar Kelimeler

History of Religion, Christian, Muslim, Chungush, Armenian, Genocide, Church, Culture

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the studies used are cide in the bibliography.

Destekleyen Kurum

No external funding was used to support this research.

Teşekkür

Not declared.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed. Öztürk, Said. Kara, Recep. Sorunlarla Ermeni Meselesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2008.
• Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi. Diyarbakır: Diyarbakır Tanıtım Vakfı, Cilt: I, 2003.
• Bozan, Oktay. “1258/1842 Tarihli Çüngüş Nüfus Defterine Göre Çüngüş Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 13/1 (2021), 401–27. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1586328
• Bozan, Oktay. Arşiv Belgeleri Işığında Çüngüş -1-. Konya: Çizgi Kitabevi. 2021.
• Bozan, Oktay. “Çüngüş Ermenilerinin Sosyo-Ekonomik Durumu ve Müslümanlarla Münasebetleri”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. 19/37 (2021). 33–58. https://www.academia.edu/66255488/Çüngüş_Ermenilerinin_Sosyal_ve_Ekonomik_Durumu.
• Bozan, Oktay. “Bir Ermeni Köyü Olan Adiş’in Siyasî, Sosyal, Ekonomik ve Dinî Durumu”. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 6/2 (2021), 511-536. https://doi.org/10.24186/vakanuvis.927879.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (DH. ŞFR). No. 397/22. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Arşivi Şûra-yı Devlet Evrakı. (ŞD). No. 1478/14. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi. (DH. MKT). No. 1638/72; 1642/117; 1638/72; 2872/44. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu. (DH. TMİK. M). No. 44/1; 63/66; 174/27; 145/67; 268/30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı. (HR. MKT). No. 150/15. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Nüfus Defteri. (NFS. d). No. 2662. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Deâvî Evrakı. (A. MKT. DV). No. 74/3. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi Deâvî Evrakı. (A. MKT. DV). No. 74/3. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi. (A. MKT). No. 70/67; 230/71. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubî Kalemi. (A. MKT). No. 70/67. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr.
• Crown Family Philanthropies. “Soykırım Nedir?” Holokost Ansiklopedisi, 2024. Erişim 24 Ağustos 2024. https://encyclopedia.ushmm.org/content/tr/article/what-is-genocide.
• “Çüngüş İlçemizin Tarihçesi”. Çüngüş Kaymakamlığı, 2018. Erişim 28 Temmuz 2024. http://cungus.gov.tr/ngs-ilemizin-tarihesi#.
• Diyarbakır Salnameleri 1286-1323 (1869-1905). 5 Cilt. İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Cilt:II, 1999.
• Erpolat, M. Salih. “H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri”. Hoşgörü Toplumunda Ermeniler. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, Cilt:3, 2007.
• Erpolat, M. Salih. “H. “XVI. Yüzyılda Ergani Sancağı’ndaki Gayrimüslim İskân Yerleri Ile Şahıs İsimleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 2/4 (2004). 155–87. https://www.academia.edu/45028856/XVI_Yüzyılda_Ergani_Sancagındaki_Gayrimüslim_İskân_Yerleri_İle_Şahıs_İsimleri_Hakkında_Bir_Değerlendirme.
• Erşan, Mesut. “Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış ve Ermeni Tehciri”. Yakın Tarih Dergisi. 1/4 (2018). 1-10.
• Ekiz, Mehmet. “Niğde’deki Hıristiyan Türk Kiliselerinde Yer Alan Ejder Figürleri: İkonografik Açıdan Bir Bakış”. Sanat Tarihi Dergisi. 20/1 (2011), 39-62.
• Gedik, Seda. “İnanç Dünyasında Yılanın Ele Alınışı”. İnsan ve Sosyal Bilimler Dergisi (JOHASS). 3/1 (2020), 420–30. https://www.academia.edu/109000966/İnanç_Dünyasinda_Yilanin_Ele_Alinişi.
• Halaçoğlu, Ahmet. “Ermeni Milliyetçiliği ve Ayrılıkçı Faaliyetlerinin Kökenleri”. Tarihte Türkler ve Ermeniler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, Cilt: 9, 2014.
• Halaçoğlu, Yusuf “Osmanlı Belgelerine Göre Türk-Etrâk, Kürd-Ekrâd Kelimeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Belleten, 60/227 (1996), 139-146.
• Karadeniz, Hasan Basri. “XVI. Yüzyıl Başlarında Ergani Sancağında Yerleşme ve Nüfus”. Türk Dünyası Araştırmaları. 0/93 (1994), 99–103. http://kaynakca.hacettepe.edu.tr/kisi/90417/hasan-basri-karadeniz
• Kevorkyan, Karnig. Çınkuşname [Çınkuşabadum]. Kudüs: S. Hagopyants Matbaası, Cilt: I, 1970.
• Keskin, Hızır. Birinci Dünya Savaşından Bugüne Ermeni Sorunu. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005. https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/291636/yokAcikBilim_202298.pdf?sequence=-1&isAllowed=y
• Örenç, Ali Fuat. “1867 Vilayet Düzenlemesinden 1. Dünya Savaşı Başlarına Kadar Diyarbakır’da Mülki Yapı”. Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır. Elazığ: Manas Yayıncılık. 2019.
• Öztürk, Mustafa, İbrahim Yılmazçelik. “Arifî Paşa’nın Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahati”. Belgeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1997: 18:91–109.
• Şahin, Gürsoy. "Amerikalı Bir Misyonerin XIX. Yüzyılın Ortalarında Türk-Ermeni Kültürel İlişkileri ile İlgili İzlenimleri Üzerine Bir Değerlendirme". Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/1 (2005), 208-238.
• Şerif, Ahmet. Anadolu’da Tanin. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Şemsettin Sami. Kâmûsu’l-A’lâm. Ankara: Kaşgar Neşriyat. Cilt: III, 1999.
• Seyfeli, Canan. “İstanbul Ermeni Patrikhânesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2016: 1:668–71.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Cilt: 26, 2017.
• Tachijan, Vahé. World War I and the End of the Ottomans: From the Balkan Wars to the Armenian Genocide. Edit. Hans-Lukas Kieser. Çev. Kerem Öktem. London: I.B. Tauris. 2015.
• Taşçıyan, Lori. “Çınkuş-Oyunlar”, Çev. Sevan Değirmenciyan, Houshamadyan, 2022, Edit. Houshamadyan e. V. (non-profit Organisation) https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/diyarbakir-vilayeti/cuengues/yerel-oezellikler/oyunlar.html.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları. 2005.
• Tunçer, Orhan. “Diyarbakır, Mardin ve Dolaylarında Bazı Hıristiyan Dini Yapılarında Türk-İslam Mimari Unsurları”. Sanat Tarihi Yıllığı. 1/5 (1973), 209-239.
• Vahan-Natanyan, Bardizakts, Karekin Vartabet Boğos-Sırvantsdyants. Palu-Harput 1878, Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler, Edit. Arsen Yaman. İstanbul: Belge Yayınları. Cilt: II, 2015.
• Yiğitoğlu, Mustafa. “Geçmişten Günümüze Anadolu’da Müslüman-Hıristiyan Münasebetleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 1/2 (2012), 100-117.