Avtebî (ö. 511/1118), el-İbâne’si ve Arap Diline Katkıları

Yıl 2025, Sayı: 5, 60 - 84, 30.09.2025

Lütfi Özbey

https://doi.org/10.70674/oi.1725824

Öz

Bu çalışma Ebü’l-Münzir el-Avtebî’nin hayatı, el-İbâne adlı eseri ve bu eser aracılığıyla Arap diline katkılarını ele almaktadır. Avtebî, Umman’ın önemli şehirlerinden biri kabul edilen Suhâr kentinin Avteb kasabasında doğmuştur. Müellifin yaşadığı dönemde Umman ve çevresi çeşitli siyasî karışıklıklara sahne olduğundan birçok kitap ve kütüphane tahrip edilmiş, bu nedenle o döneme ait çoğu bilgi ve belge kaybolmuştur. Avtebî’nin de tam olarak ne zaman dünyaya geldiği hususu tarih bilimciler arasında tartışmalı bir konu olmuştur. Çocukluğu, ders aldığı hocaları, yetiştirdiği talebeleri gibi konularda yeterli bilgi bulunmayan Avtebî, İbâzî fıkhı ve Arap soy bilimi gibi bilim dallarında önemli eserler telif etmiştir. Özellikle İbâzî fıkhı alanında kaleme aldığı yirmi üç ciltlik eseri, bu mezhebin ana kaynaklarından biri olarak kabul edilmiştir. Bu ilimlerin yanı sıra Avtebî, kısıtlı imkanlarına rağmen Arap dil bilimi alanında da yaşadığı dönemin en önemli ilmi şahsiyetlerinden biri olmayı başarmıştır. Avtebî’nin el-İbâne adlı eseri, hicrî beşinci asırda Arap dili alanında kaleme alınmış içeriğinin zenginliği ve eserin hacmi bakımından en önde gelen eserlerden biridir. Eser; ses bilimi, sözcük bilimi, cümle bilimi belagat, darb-ı mesel, şiir gibi konuların yanı sıra tefsir, hadis ve kıraat gibi alanları da ihtiva etmektedir. Avtebî, el-İbâne’de dil konularını farklı âlimlerin görüşlerini zikrederek detaylı bir şekilde ele almaktadır. Anlamını tespit sadedinde zikretmiş olduğu kelimeleri, farklı Arap şiirleri ile de desteklemektedir. Avtebî el-İbâne’de, öncelikle Kur’an ve hadisle istişhâd etmenin yanı sıra Arap şiirleri ve mesellerden de yararlanmaktadır. Eserini alfabetik sıraya göre kaleme almak sureti ile okuyucuya o günün şartlarında ciddi bir kullanım kolaylığı sağlamıştır. Sözcükler ele alınırken yerine göre ses bilim, sözcük bilim, cümle bilim, kıraat farklılıkları ve belagat incelikleri tespit edilerek bu hususlara dikkat çekilmiştir. Avtebî, son derece açık ve açıklayıcı olma vasfına istinaden eserini el-İbâne şeklinde isimlendirmiştir. Eserde kelimelerin harf sırasına göre ele alınıp incelenmesi, el-İbâne’nin ansiklopedi tarzında bir eser mi yoksa sözlük amacı ile hazırlanmış bir eser mi olduğu sorusunu meydana getirmiş ve bu husus araştırmacılar tarafından tartışılagelmiştir. Avtebî’nin Arap dili alanında el-İbâne dışında yalnızca adının tespit edilebildiği birkaç eseri daha vardır. Bu eserlerin birçoğu, müellifin mevcut eserlerinde isimlerini zikretmesi sebebi ile yalnızca adları tespit edilmiş ancak bu eserlerin yazmalarına henüz ulaşılamamıştır. Arap dili alanında kaleme aldığı eserlerin arasında günümüzde yalnızca el-İbâne adlı eseri elimize ulaştığından Avtebî’nin Arap dili alanına yaptığı katkılar yalnızca bu eser özelinde incelenmiştir. Avtebî ve el-İbâne’si hakkında başta Umman olmak üzere çeşitli Arap ülkelerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Ancak Türkiye’de bizim çalışmamız dışında herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamış olması bu çalışmayı alana katkısı anlamında daha önemli hale getirmektedir. Bu Avtebî’nin hem el-İbâne adlı eseri hem de diğer çalışmaları ile kendi el yazısıyla notlar düşerek üzerinde çalıştığı eserlerin kodikolojik açıdan yeterince incelenmemiş olması, onun yaşadığı dönemin kesin olarak tespit edilmesini zorlaştırmakta ve bu husustaki belirsizliği sürdürmektedir. Bu bağlamda, Avtebî’nin döneminin daha sağlıklı şekilde tayin edilebilmesi için Avtebî’ye ait yazma eserler üzerinde kodikolojik inceleme yapılmasını elzem kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , el-Avtebî , es-Suhârî , el-İbâne , Dil Bilim , Arapça Ansiklopedi

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. Bu makale, “el-‘Avtebî’nin Arap Sesbilimi, Sözcükbilimi ve Gramerine Katkıları -El-İbâne Örneği-“ adlı yayımlanmamış doktora tezinden üretilmiştir.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Awtabī, His al-Ibānah, and His Contributions to Arabic Linguistics

Öz

This study explores the life of Abū’l-Mundhir al-Awtabī, his major work titled al-Ibānah, and the contributions he made to the Arabic language through this text. Al-Awtabī was born in the town of Awtab, located in the city of Suḥār, one of the most significant urban centers of Oman. The era in which al-Awtabī lived was marked by political instability and conflict across Oman and its surrounding regions. These circumstances led to the destruction of many libraries and manuscripts, resulting in the loss of countless historical documents and scholarly works. Due to the scarcity of sources, the exact date of al-Awtabī's birth remains a matter of debate among historians. Very little is known about his early life, the teachers under whom he studied, or the students he may have trained. Despite this limited biographical information, it is well-established that al-Awtabī authored several significant works in the fields of Ibāḍī jurisprudence and Arab genealogy (nasab studies). Among these, his comprehensive twenty-three-volume treatise on Ibāḍī fiqh is considered one of the foundational sources of the Ibāḍī legal tradition. In addition to his work in jurisprudence and genealogy, al-Awtabī—despite limited access to scholarly resources—emerged as one of the leading intellectual figures of his time in the field of Arabic linguistics. His magnum opus, al-Ibānah, composed in the fifth century of the Islamic calendar (11th century CE), is regarded as one of the most significant works in Arabic linguistics in terms of both content richness and volume. The work covers a wide array of linguistic and philological topics, including phonetics, morphology, syntax, rhetoric, proverbs, and classical poetry, in addition to discussions on Qur’anic exegesis (tafsīr), prophetic traditions (ḥadīth), and Qur’anic recitation (qirā’āt). In al-Ibānah, al-Awtabī discusses linguistic issues in meticulous detail, often citing the views of earlier scholars. He supports his analyses of word meanings with examples drawn from various classical Arabic poems, thereby grounding his philological claims in authoritative literary evidence. His methodological approach places particular emphasis on textual attestation, beginning with the Qur’an and ḥadīth, and extending to pre-Islamic and early Islamic poetry, as well as proverbial expressions. This multifaceted evidentiary base not only strengthens his linguistic arguments but also reflects the broader intellectual currents of his time. One of the most notable features of al-Ibānah is its alphabetical arrangement, which was relatively innovative for the period and provided significant ease of use for readers and scholars. The words are treated comprehensively, with attention paid to aspects such as phonetic variation, morphological structure, syntactic function, differences in qirā’āt, and rhetorical nuances. These dimensions are carefully analyzed in a manner that displays both scholarly precision and linguistic sensitivity.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , al-ʿAwtabī , al-Ṣuḥārī , al-Ibānah , Linguistics , Arabic Encyclopedia

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the studies used are cide in the bibliography. This article is derived from the unpublished doctoral thesis titled “Contributions of al-‘Avtebî to Arabic Phonetics, Lexical Science, and Grammar: The Example of al-Ibâne.”

Destekleyen Kurum

No external funding was used to support this research.

Teşekkür

Not declared.

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Atîk, Abdulaziz. İlmu’l-Meânî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’n-nehdati’l-Arabiyyeti li’t-tıbâati ve’n-neşri ve’t-tevzî’, 1. Basım, 1430/2009.
• el-Avtebî, Ebu’l-Münzir Seleme b. Müslim b. İbrahim es-Suhârî. el-Ensâb. thk. Muhammed İhsan en-Nass. 2 Cilt, 1427/2006.
• el-Avtebî, Ebu’l-Münzir Seleme b. Müslim b. İbrahim es-Suhârî. Kitâbu’d-Dıyâ’. thk. Süleyman b. İbrahim Bâbzîz el-Varcelânî - Davûd b. Ömer Bâbzîz el-Varcelânî. 23 Cilt. Maskat: Vezâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’d-dîniyye, 1. Basım, 1436/2015.
• el-Avtebî, Ebu’l-Münzir Seleme b. Müslim b. İbrahim es-Suhârî. Kitâbu’l-İbâne fi’l-Luğati’l-ʿArabiyye. thk. Abdulkerim Ḫalife vd. 4 Cilt. Maskat: Vezâretü’t-Türâs̱i’l-Ḳavmî ve’s̱-S̱eḳâfe, 1420/1999.
• Bakan, Tevhit. “İbâdîler ve Hadis”. Ekev Akademi Dergisi 8/20 (2004), 221-240.
• el-Berrâdî, Ebu’l-Kâsım İbrahim b. el-Cevâhiru’l-Müntekâ. çev. Orhan Ateş. 1 Cilt. Ankara: Astana Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Bintü’ş-Şâti’, Âişe Muhammed Ali Abdurrahman. el-İ’câzu’l-beyânî li’l-Kurân ve mesâilu İbni’l-Ezrak. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 3. Basım, ts.
• el-Bitâşî, Seyf b. Hammûd b. Hâmid. İthâfu’l-a’yân fî târîhi ba’d ulemâi Umân. 3 Cilt. Muskat: Mektebü’l-Müsteşâri’l-Hâss licelâleti’s-Sultân li’ş-Şuûni’d-Dîniyye ve’t-Târîhiyye, 3. Basım, 1431/2010.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. el-Buhalâ’. 1 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2. Basım, 1419/1998.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. el-Mehâsin ve’l-Ezdâd. 1 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
• el-Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf. Kitâbu’t-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Dannâvî, Sa’dî. el-Mu’cemü’l-mufassal fi’l-muarrabi ve’d-dehîl. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1424/2004.
• ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. eş-Şi’ru ve’ş-Şuarâ’. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1423/2002.
• Durmuş, İsmail. “Itnâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/215-219. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Esterâbâdî, Muhammed b. el-Hasan er-Raḍîyy. Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib. thk. Muhammed Nûr el-Ḥasan vd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1395/1975.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Hamevî, Şihâbud’dîn Ebû Abdillah Yakut b. Abdullah er-Rûmî. Mu’cemü’l-Büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdir, 2. Basım, 1416/1995.
• el-Hâşimî, Ahmed b. İbrahim b. Mustafa. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-meânî ve’l-beyâni ve’l-bedî’. ed. Yûsuf es-Samîlî. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya el-Kazvînî er-Râzî. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğati’l-arabiyyeti ve mesâiliha ve süneni’l-Arabi fî kelâmiha. thk. Ahmed Hasan Besec. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Fâris, Ebu’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris b. Zekeriyya el-Ḳazvînî er-Râzî. Muʿcemu Meḳâyîsi’l-Luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Şâm: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hicce, Ebü’l-Mehâsin Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh b. Hicce el-Hamevî. Hızânetü’l-edeb ve ğâyetü’l-erab. thk. İsâm Şakyû. 2 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1425/2004.
• İbn Tayfûr, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ebî Tâhir. Belâğâtü’n-Nisâ’. thk. Ahmed el-Elfî. 1 Cilt. Kahire: Matbaatu Medreseti vâlideti Abbâsi’l-evvel, 1326/1908.
• İbn Zübeyr, Muhammed. Delîl a’lâm Umân. thk. Es-Seyyid Muhammed Bedevî. Câmiatü’s-Sultân Kâbûs, 1412/1991.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Emâlî İbni’l-Hâcib. thk. Fahr Salih Süleyman Kaddâra. 2 Cilt. Ürdün - Beyrut: Dâr Ammâr - Dâru’l-Cîl, 1409/1989.
• İmruülkays, Ebû Vehb Hunduc b. Hucr b. el-Hâris Âkilü’l-Mürâr. Dîvânu İmriilkays. thk. Abdurrahman el-Mustâvî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1425/2004.
• el-İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. el-Etvel şerhu Telhîsi Miftâhi’l-Ulûm. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• el-İzkevî, Serhân b. Saîd. Keşfu’l-ğumme el-câmiu li ehbâri’l-ümme. thk. Muhammed Habîb Salih - Mahmud b. Mübârek es-Süleymî. 3 Cilt. Umman: Vezâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 2. Basım, 1434/2013.
• Kavas, Ahmet - Bilge, Mustafa L. “Kilve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 26. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• el-Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyât Mu’cemun fi’l-musdalahât ve’l-furuki’l-luğaviyye. thk.
• Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Emsâl ve’l-Hikem. thk. Fuad Abdulmun’im Ahmed. 1 Cilt. Riyad: Dâru’l-vatan li’n-neşr, 1. Basım, 1420/1999.
• el-Meydânî, Hasan Habenneke. el-Belâğatü’l-Arabiyye. 2 Cilt. Şam, Beyrut: Dâru’l-Kalem, ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Musta’samî, Muhammed b. Aydemir. ed-Dürru’l-ferîd ve beytü’l-kasîd. thk. Kâmil Selmân el-Cebûrî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1436/2015.
• el-Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdu’l-Ekber el-Ezdî. el-Kâmil f’il-luğati ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1417/1997.
• el-Müsennâ, Ebû Ubeyde Ma’mer b.. Şerhu nekâidi Cerîr ve’l-Ferezdak. thk. Muhammed İbrahim Hûr - Velîd Mahmud Halis. 3 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2. Basım, 1419/1998.
• el-Ömerî, Leylâ. el-Avtebî es-Suhârî. ed. Saîd Cebr Ebû Hıdr - Uleyyân Abdulfettâh el-Câlûdî. 2 Cilt. Amman: Câmiatu Âli’l-beyt, 1. Basım, 1430/2009.
• er-Riyâmî, Ali b. Sa’d. Kadıyyetü azli’l-imâmi’s-Salt b. Mâlik el-Harûsî. 1 Cilt. Maskat: Beytü’l-ğişâm li’n-neşri ve’t-terceme, 1. Basım, 1436/2015.
• er-Riyâmî, Mahmud b. Süleyman. Seleme b. Müsellem el-Avtebî es-Suhârî ve menhecuhû fî Kitâbi’l-İbâne. 1 Cilt. Amman: Dâru Künûzi’l-ma’rifeti li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1. Basım, 1438/2017.
• es-Salîbî, Muhammed Ali (ed.). Kıraât fî fikri’l-Avtebî es-Suhârî. 1 Cilt. Umman: Vezâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1. Basım, 1418/1998.
• es-Sâlimî, Abdurrahman. “Teaddüdiyyetü’l-Avtebî ve tercemetuhu ev işkâliyyâtu şahsiyyeti’l-Avtebî es-Suhârî”. Mecelletü Nizwa 21 (2000), 250-253.
• es-Sâlimî, Nûruddîn Abdullah b. Hamîd. el-Lüm’a’l-merdıyye min eşi’ati’l-İbaddıyye. ed. Sultân b. Mubarek eş-Şeybânî. 1 Cilt. Umman: Vezâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 2. Basım, 1426/2005.
• es-Sekkâkî, Yusuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-Ulûm. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1407/1987.
• es-Suyutî, Celaleddin. ed-Dürrü’l-Mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, ts.
• es-Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr, Celâlüddîn. el-Müzhir fî ulumi’l-luğati ve envâiha. thk. Fuad Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkî. Mevsûatü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Refîk el-Acem. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Naşirûn, 1. Basım, 1417/1996.
• et-Tenûhî, Ebû Ali el-Muhsin b. Ali b. Muhammed b. Ebi’l-Fehm Dâvûd. el-Ferec ba’de’ş-şidde. thk. Abbûd eş-Şalcî. 5 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdir, 1398/1978.
• Yılmaz, Abdulkadir. Türk Kitap Sanatları Tâbir ve Istılahları. 1 Cilt. İstanbul: Damla Yayınevi, 1. Basım, 2004.
• Dîvânu’l-Ferezdak. thk. Ali Fâûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Dîvânu’l-Hansâ’. thk. Hamd Tammâs. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1425/2004.
• es-Siyer ve’l-cevâbât li ulemâ’ ve eimmeti Umân. thk. Seyyide İsmâîl Kâşif. 2 Cilt. Umman: Vezâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1406/1986.