Structure and Meaning Features of the Word “İktülegen”

Yıl 2023, , 523 - 532, 28.11.2023

Sunay Deniz

https://doi.org/10.17822/omad.2023.253

Öz

Many Turkish words have been used in our historical texts as the equivalent of the names called esma-i hüsna, which is used instead of the name Allah. One of such words, some of which have been forgotten over time and have not survived to the present day, is the word "iktülegen". In the texts of Old Turkic and Middle Turkic periods, igid-, egid-, ikit-, igit-, igitgen, iktü, igidil-, iktüle-, ektile-, iktülen-, etc. The words iktülegen and igitgen, which are derived from the same root with words such as, are used in the sense of "God" in our historical texts. Both words are Turkish equivalents of names that have similar or similar meanings, such as "Lord, Razzak" from esma-i hüsna. The word iktülegen, which is not seen in Kipchak and Chagatai Turkish texts, is used as a verb in the form of iktüle- meaning "the God who feeds" in some texts, in the sense of "to feed, to raise, to train, to train". Words such as ekdi, ekdi, ehdi, ekti, which are derived from the same root with the word iktülegen, are still seen in Ottoman Turkish and Turkmen Turkish texts and Turkey Turkish dialects. In this study, the word iktülegen, which is used instead of the name of Allah, with the meaning of "feeding, providing, nurturing" as a religious term, and other words derived from the same root, were examined in terms of structure and meaning, with examples taken from historical Turkish written languages.

Anahtar Kelimeler

iktülegen, religious terms, esma-i hüsna, meaning, vocabulary of Turkish

“İKTÜLEGEN” SÖZCÜĞÜNÜN YAPI VE ANLAM ÖZELLİKLERİ

Öz

Allah isminin yerine kullanılan esma-i hüsna diye adlandırılan isimlerin karşılığı olarak tarihî metinlerimizde pek çok Türkçe sözcük kullanılmıştır. Bir kısmı zamanla unutulan ve günümüze kadar gelmeyen bu tür sözcüklerden biri de “iktülegen” sözcüğüdür. Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemine ait metinlerde igid-, egid-, ikit-, igit-, igitgen, iktü, igidil-, iktüle-, ektile-, iktülen-, vs. gibi sözcüklerle aynı kökten türetilen iktülegen ve igitgen sözcükleri tarihî metinlerimizde “Tanrı” anlamında kullanılmaktadır. Her iki sözcük de esma-i hüsnadan “Rab, Rezzak” gibi yakın veya aynı anlama gelen isimlerin Türkçe karşılıklarıdır. Kıpçak ve Çağatay Türkçesi metinlerinde görülmeyen iktülegen sözcüğü, bazı metinlerde “besleyen Tanrı” anlamında iktüle- biçiminde de fiil olarak “beslemek, büyütmek, yetiştirmek, terbiye etmek” anlamında kullanılmaktadır. Osmanlı Türkçesi ve Türkmen Türkçesi metinlerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında iktülegen sözcüğüyle aynı kökten türetilen ekdi, ekdi, ehdi, ekti gibi sözcükler günümüzde de görülmektedir. Bu çalışmada, dinî bir terim olarak “besleyen, rızk veren, yetiştiren” anlamıyla Allah adı yerine kullanılan iktülegen sözcüğü ile aynı kökten türeyen diğer sözcükler yapı ve anlam bakımından, Tarihî Türk yazı dillerinden alınan örneklerle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İktülegen, dinî terimler, esma-i hüsna, anlam, Türkçenin söz varlığı

Kaynakça

• Akay, Hasan. İslami Terimler Sözlüğü. İstanbul: İşaret Yayınları, 2015.
• Aydın, Erhan. Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları, 2011.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları, (Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları, 2014.
• Aydın, Erhan ve Eriz, Ergin. Kadimki Türk Yazıkıdıkı Taş Bütügler. Şincan Halk Neşriyatı, 2014.
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig Ⅰ Metin. Ankara: TDK Yayınları, 1979.
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig Ⅲ İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
• Ata, Aysu. Kısasü’l-Enbiyâ Ⅰ Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları, 1997.
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası) (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları, 2004.
• Ağca, Ferruh. Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2010.
• Alibekiroğlu, Sertan. “Türkçede Ön Seste ‘y’” Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8/1 Winter (2013): 685-710.
• Bayat Fuzuli ve Aliyeva Çınar, Minara. Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
• Bayat, Fuzuli. Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
• Balyemez, Sedat. “Eğit-, Eğitim Kelimelerinin Yapısı ve Türkiye Türkçesine Girme Süreci” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 47 (2019): 41-52.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1993.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford At The Clarendon Press, 1972.
• Dursun Erdem, Mehmet ve Özgür Demirci, Ümit. Köktürkçe. Ankara: Pruva Yayınları, 2019.
• Eker, Süer. “Kutadgu Bilig’de (teŋri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami terimlerin kaynakları üzerine”, Bilig 38 (2006): 103-122.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat. Divanu Lügati’t Türk. Ankara: TDK Yayınları, 2015.
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999.
• Eraslan, Kemal. Eski Türkçede İsim Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları, 2012.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation (A Functional Approachto the Lexicon). Wiesbaden: Otto Harrassowıtz, 1991.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, 2013.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Türkçede Kökler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Gabain, A.Von. Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Gülensoy, Tuncer. Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Gülensoy, Tuncer. Köken Bilgisi Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat, 2018.
• Hançerlioğlu, Orhan. Türk Dili Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin). Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• Kanar, Mehmet. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• Namık Orkun, Hüseyin. Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları, 1986.
• Nişanyan, Sevan. Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Adam Yayınları, 2003.
• Nişanyan, Sevan. Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liber Yayınları, 2018.
• Özönder, F. Sema Barutçu. Üç İtigsizler (Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks-ⅩⅩⅩ levha. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
• Öztürk, Rıdvan. Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Etimoloji Nedir-Ne Değildir ve İsimden İsim Yapan +ay/+ey Eki Üzerine” Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 1 (2012): 43-72.
• Sevinçli, Veysi. “‘Y’ Ünsüzü Ve İşlevleri”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 38 (2017): 45-56.
• Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları, 2016.
• Şirin, Hatice. Kül Tigin Yazıtı Notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Tekin, Talat. A Grammer of Orkhon Turkic. Bloomıngton: Indıana University Publications, 1968.
• Tekin, Talat. Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları, 1994.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Tekin, Şinasi. Maytrisimit. Ankara: Sevinç Matbaası, 1979.
• Tekin, Şinasi. İştikakçının Köşesi. İstanbul: Simurg Yayınları, 2001.
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2003.
• Tulum, Mertol. 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2005.
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, İkinci Cilt C-E. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü C. V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972.
• Thomsen, William. Çeviren ve Yayıma Hazırlayan: Vedat Köken. Orhon Yazıtları Araştırmaları. Ankara: TDK Yayınları, 2002.
• Uysal, Bilal. “Eski Anadolu Türkçesinde Hak Çalap Dizisi Üzerine” RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 30 (2022): 207-217.
• Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012.
• Ünlü, Suat. Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012.
• Ünlü, Suat. Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012.
• Üstüner, Ahat ve Erdoğan, İsmail ve Deniz, Sunay. “Karahanlı Dönemi Eserlerinde Esma-i Hüsna’nın Türkçe Karşılıkları” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 50 (2020): 23-46.
• Yeğin, Abdullah, İslâmi- İlmi-Edebi-Felsefi Yeni Lügat. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1973.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları, 1993.